सपदार्थान्वयः - हे दुष्टकर्मकारिन् ! त्वं रक्षसां रक्षन्ति परार्थहननेन स्वार्थमिति रक्षांसि तेषां भागः सेवनीयो असि, अतो रक्षः सर्वतः स्वार्थरक्षकः पराऽर्थहन्ता निरस्तं निःसृतं भव, अहमिदं रक्षः सर्वतः स्वार्थरक्षकं परार्थहन्तारम् अभि+तिष्ठामि= तिरस्करणाय तत्सम्मुखमुपविशामि, न केवलमभितिष्ठामि, किन्तु अहमिदं रक्षः=दुष्टस्वभाविनं रक्षति सर्वतः स्वार्थनिमित्तीभूतं कर्म अव+बाधे=अर्वाचीनो यथा स्यात्तथा हन्मि अर्वाक्तया नाशयामि। यतो न पुनः सम्मुखो भूयादिति भावः। अहमिदं=रक्षः रक्षति सर्वतः स्वार्थनिमित्तीभूतं कर्म अधमं नीचं तमः अन्धकारंनयामि=दुःसहदुःखं प्रापयामि च। हे वायो=गुणग्राहकसदसद्विवेचनशील शिष्य! वाति=जानाति सूचयति सदसत्पदार्थानिति वा वायुस्तत्सम्बुद्धौ! त्वं स्तोकानां स्वल्पानां स्तोकान्=सूक्ष्मव्यवहारान् वेः=विद्धि।त्वद्यज्ञशोधितेन घृतेन जलेनद्यावापृथिवीभूमिप्रकाशौ प्र+ऊर्णंवाथाम्=(प्रकृष्टम्) आच्छादयेताम्। अग्नि=समस्तविद्याऽऽपन्नो विद्वान् तवाज्यस्य स्नेहद्रव्यस्य स्नेहद्रव्यं स्वाहा वेतु=जानातु, तथा स्वाहाकृते सत्यवाचामुपगते व्यवहारे पूर्वोक्ते द्यावापृथिव्यौ ऊर्ध्वनभसम्=त्वद्यज्ञशोधितजलमूर्ध्वप्रापकम् ऊर्ध्वं नभो= जलं यस्मात्तंमारुत्तं गच्छतम्॥प्राप्तुम् ॥६ । १६ ॥ [हे वायो=गुणग्राहकसदसद्विवेचनशील शिष्य! त्वं स्तोकानां स्तोकान्=सूक्ष्मव्यवहारान् वेः=विद्धि]

पदार्थः -
(रक्षसाम्) रक्षन्ति परार्थहननेन स्वार्थमिति रक्षांसि तेषाम् (भागः) सेवनीयः (असि) (निरस्तम्) निःसृतम् (रक्षः) सर्वतः स्वार्थरक्षकः परार्थहन्ता (इदम्) (अहम्) (रक्षः) (अभि) सन्मुखे (तिष्ठामि) (इदम्) (अहम्) (रक्षः) रक्षति सर्वतः स्वार्थनिमित्तीभूतं कर्म (अव) अर्वागर्थे (बाधे) नाशयामि (इदम्) (अहम्) (रक्षः) (अधमम्) नीचम् (तमः) अन्धकारम् (नयामि) प्रापयामि (घृतेन) जलेन (द्यावापृथिवी) भूमिप्रकाशौ (प्र) प्रकृष्टार्थे (ऊर्णुवाथाम्) आच्छादयताम् (वायो) वाति =जानाति सूचयति सदसत्पदार्थानिति वा वायुस्तत्संबुद्धौ (वेः) विद्धि। अत्र लोडर्थे लङ् (स्तोकानाम्) स्वल्पानाम्। शेषविवक्षातः कर्मणि षष्ठी (अग्निः) सर्वविद्याप्राप्तो विद्वान् (आज्यस्य) स्नेहद्रव्यस्य (वेतु) (स्वाहा) (स्वाहाकृते) सत्यवाचामुपगते व्यवहारे (ऊर्ध्वनभसम्) ऊर्ध्वं नभो=जलं यस्मात्तम् ( मारुतम्) (गच्छतम्) ॥१६।।

भावार्थः - बुद्धिमन्तः सदसद्विवेचका विद्वांसः शिष्येषु यथायोग्यशिक्षणमनुविदधति। [त्वद्यज्ञशोधितेन घृतेन द्यावापृथिवी प्रोर्णवाथाम्.....द्यावापृथिव्यौ ऊर्ध्वनभसं=त्वद्यज्ञशोधितजलमूर्ध्वप्रापकं मारुतं गच्छतम्] यज्ञकर्मणा जलवायुशुद्ध्या वृष्टिर्भवति, वृष्ट्यैव सर्वप्राणिभ्यः सुखं संपद्यते ॥ ६ । १६ ॥

विशेषः - मेधातिथि: । द्यावापृथिव्यौ=भूमिप्रकाशौ॥ब्राह्म्युष्णिक्। ऋषभः॥ घृतेन इत्यस्यापि ब्राह्म्युष्णिक्॥