यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 43
ऋषिः - त्रित ऋषिः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - विराट् त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
4
स जा॒तो गर्भो॑ऽअसि॒ रोद॑स्यो॒रग्ने॒ चारु॒र्विभृ॑त॒ऽओष॑धीषु। चि॒त्रः शिशुः॒ परि॒ तमा॑स्य॒क्तून् प्र मा॒तृभ्यो॒ऽअधि॒ कनि॑क्रदद् गाः॥४३॥
स्वर सहित पद पाठसः। जा॒तः। गर्भः॑। अ॒सि॒। रोद॑स्योः। अग्ने॑। चारुः॑। विभृ॑त॒ इति॒ विऽभृ॑तः। ओष॑धीषु। चि॒त्रः। शिशुः॑। परि॑। तमा॑सि। अ॒क्तून्। प्र। मा॒तृभ्य॑ इति॑ मा॒तृऽभ्यः॑। अधि॑। कनि॑क्रदत्। गाः॒ ॥४३ ॥
स्वर रहित मन्त्र
स जातो गर्भाऽअसि रोदस्योरग्ने चारुर्विभृतऽओषधीषु । चित्रः शिशुः परि तमाँस्यक्तून्प्रमातृभ्योऽअधि कनिक्रदद्गाः ॥
स्वर रहित पद पाठ
सः। जातः। गर्भः। असि। रोदस्योः। अग्ने। चारुः। विभृत इति विऽभृतः। ओषधीषु। चित्रः। शिशुः। परि। तमासि। अक्तून्। प्र। मातृभ्य इति मातृऽभ्यः। अधि। कनिक्रदत्। गाः॥४३॥
विषय - गर्भगत बालक से नवाभिषित्क राजा की तुलना ।
भावार्थ -
हे ( अग्ने ) राजन् ! हे विद्वन् ! ( स ) वह आप ( जातः ) नव उत्पन्न ( गर्भः ) गर्भ के समान है । (रोदस्योः ) आकाश पृथिवी के बीच में सूर्य के समान ( चारुः ) अति सुन्दर और ( ओषधीषुः ) माता पिताओं के द्वारा धारण किया गया गर्भ जिस प्रकार ओषधियों के द्वारा ( विभृतः ) विशेषरूप से परिपुष्ट होता है उसी प्रकार हे राजन् ! हे विद्वन् ! ( ओषधीषु ) दुष्टों के सन्तापजनक वीर पुरुषों के बीच में विशेषरूप से स्थित एवं ( ओषधीषु विभृतः ) तापधारक रश्मियों के भीतर विशेषरूप से विद्यमान, तेजस्वी सूर्य के समान है। आप ( चित्र : ) नानावर्ण की रश्मियों से विचित्र, एवं ( शिशुः ) बालक के समान अद्भुत और अद्भुत पराक्रमी, ( शिशुः ) प्रशंसनीय हैं । और सूर्य जिस प्रकार (अक्तून् ) रात्रिरूप ( तमांसि ) अन्धकारों को ( मातृभ्यः ) परिमाण करनेवाली दिशाओं से ( परि ) दूर करता हुआ ( अधि कनिक्रदत् प्रगाः ) पृथिवी के भागों पर फैलता हुआ आता है । और बालक जिस प्रकार ( मातृभ्यः ) अपने मान करने योग्य माताओं से ( तमांसि अक्तून् ) शोकादि अन्धकारों को दूर करता हुआ ( अधिकनिकदत् प्र गाः ) हर्षध्वनि करता हुआ जाता है उसी प्रकार तू सुप्रसन्न होकर ( रोदस्योः गर्भजातः ) रोधकारी, मर्यादाशील राजप्रजा वर्गों के बीच वश करने में समर्थ होकर ( ओषधीषु चारुः विभृतः ) शत्रुतपदायक वीर पुरुषों के बीच संचरण करनेवाला एवं सुरक्षित ( चित्रः ) पूजनीय, चेतनावान् ज्ञानवान्, ( शिशुः ) अतिप्रशस्त ( तमांसि अक्तून् परि ) घोर अन्धकार अज्ञानों को दूर करता हुआ ( मातृभ्यः ) राष्ट्र के बनानेवाले, बड़े अनुभवी पुरुषों से अथवा ( मातृभ्यः = प्रमातृभ्यः ) उत्कृष्ट ज्ञानवान् गुरुओं से ( अधिकनिक्रदत् ) विद्याओं का अध्ययन करके ( प्रगाः ) आवें ॥ शत० ६ । ४ । ४ । २ ।। इसमें वाचकलुप्तोपमा द्वारा राजा विद्वान् को गर्भजात बालक और सूर्य की उपमा देकर श्लिष्ट वर्णन किया है ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
त्रित ऋषिः । अश्वोऽग्निर्देवता । विराट् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal