यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 60
ऋषिः - सिन्धुद्वीप ऋषिः
देवता - वस्वादयो मन्त्रोक्ता देवताः
छन्दः - स्वराट्संकृतिः
स्वरः - गान्धारः
2
वस॑वस्त्वा धूपयन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वद् रु॒द्रास्त्वा॑ धूपयन्तु॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वदा॑दि॒त्यास्त्वा॑ धूपयन्तु॒ जाग॑तेन॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वद् विश्वे॑ त्वा दे॒वा वैश्वान॒रा धू॑पय॒न्त्वानु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वदिन्द्र॑स्त्वा धूपयतु॒ वरु॑णस्त्वा धूपयतु॒ विष्णु॑स्त्वा धूपयतु॥६०॥
स्वर सहित पद पाठवस॑वः। त्वा॒। धू॒प॒य॒न्तु॒। गा॒य॒त्रेण॑। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। रु॒द्राः। त्वा॒। धू॒प॒य॒न्तु॒। त्रैष्टु॑भेन। त्रैस्तु॑भेनेति॒ त्रैऽस्तु॑भेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। आ॒दि॒त्याः। त्वा॒। धू॒प॒य॒न्तु॒। जाग॑तेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। विश्वे॑। त्वा॒। दे॒वाः। वै॒श्वा॒न॒राः। धू॒प॒य॒न्तु॒। आनु॑ष्टुभेन। आनु॑स्तुभे॒नेत्यानु॑ऽस्तुभेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। इन्द्रः॑। त्वा॒। धू॒प॒य॒तु॒। वरु॑णः। त्वा॒। धू॒प॒य॒तु॒। विष्णुः॑। त्वा॒। धू॒प॒य॒तु॒ ॥६० ॥
स्वर रहित मन्त्र
वसवस्त्वा धूपयन्तु गायत्रेण च्छन्दसाङ्गिरस्वद्रुद्रास्त्वा धूपयन्तु त्रैष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्वदादित्यास्त्वा धूपयन्तु जागतेन च्छन्दसाङ्गिरस्वद्विश्वे त्वा देवा वैश्वानरा धूपयन्त्वानुष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्वदिन्द्रस्त्वा धूपयतु वरुणस्त्वा धूपयतु विष्णुत्वा धूपयतु ॥
स्वर रहित पद पाठ
वसवः। त्वा। धूपयन्तु। गायत्रेण। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। रुद्राः। त्वा। धूपयन्तु। त्रैष्टुभेन। त्रैस्तुभेनेति त्रैऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। आदित्याः। त्वा। धूपयन्तु। जागतेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। विश्वे। त्वा। देवाः। वैश्वानराः। धूपयन्तु। आनुष्टुभेन। आनुस्तुभेनेत्यानुऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। इन्द्रः। त्वा। धूपयतु। वरुणः। त्वा। धूपयतु। विष्णुः। त्वा। धूपयतु॥६०॥
विषय - वसु आदि विद्वानों का कर्त्तव्य ।
भावार्थ -
हे पृथिवि ! ( गायत्रेण छन्दसा ) पूर्वोक्त गायत्र छन्द, ( त्रैष्टुभेन छन्दसा ) त्रैष्टुभ छन्द और (जागतेन छन्दसा ) जागत छन्द धौर ( आनुष्टुभेन छन्दसा ) वेदोक्त अनुषुभ छन्द इन सबके अध्ययन, मननद्वारा एवं पूर्वोक ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य एव श्रमी प्रजाओं के परस्पर प्रेम व्यवहार से (अङ्गिरस्वत् ) अग्नि या ज्ञानवान् के समान विदुषी, तेजस्विनी, समृद्ध (त्वा) तुझको ( वसवः ) वसु नामक विद्वान् प्रजा- गण, ( रुद्राः ) रुद्र नामक नैष्टिक, राष्ट्र के प्राणस्वरूप शत्रुनाशक आदित्य के समान तेजस्वी और ( विश्वेदेवा ) समस्त देवगण जो लोग ( आदित्याः )या समस्त प्रजा के ( वैध्रा नराः ) वैश्वानर अग्नि के समान सर्व प्रकार नेता लोग हैं वे ( धूपयन्तु ) तुझे सुसंस्कृत करें तुझे शिक्षित करें। (इन्द्र) ऐश्वर्यवान् राजा ( वरुणः त्वा धूपयतु ) सर्व श्रेष्ठ, दुष्टों का वारक, शासक । त्वा धूपयतु ) तुझे उत्तम संस्कृत करे । ( विष्णुः ) व्यापक शक्तिका स्वामी राजा ( त्वा धूपयतु ) तुझे शुद्ध एवं संस्कृत, सुशिक्षित करे । ब्रह्मचारिणी पक्षमें-- वसु आदि विद्वान गायत्री आदि वेदोक्त मन्त्रों द्वारा कन्याओं और कुमारों को शिक्षित और संस्कार युक्त करें। ( वरुणः विष्णुः ) आचार्य, विद्या के लिये गुरूरूप से वरण करने योग्य और समस्त विद्याओं में व्यापक विद्वान् आचार्य जन भी तुझे शिक्षित करे ॥ शत० ६ । ५ । ३ । १० ॥ 'धूपयन्तु' - धूप भाषार्थः । चुरादिः । ' सुगन्धान्नादिभिः, विद्यासु शिक्षाभ्यां सत्यव्यवहारग्रहणेन, राजविद्यया राजनीत्या संस्कुर्वन्तु, इति दयानन्दः ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
प्रजापतिः साध्या वा ऋषयः।वस्वादयो लिङ्गोक्ता देवताः । स्वराट् संकृतिः । गान्धारः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal