Loading...

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 8
    ऋषिः - प्रजापतिर्ऋषिः देवता - सविता देवता छन्दः - भुरिक् शक्वरी स्वरः - धैवतः
    1

    इ॒मं नो॑ देव सवितर्य॒ज्ञं प्रण॑य देवा॒व्यꣳ सखि॒विद॑ꣳ सत्रा॒जितं॑ धन॒जित॑ꣳ स्व॒र्जित॑म्। ऋ॒चा स्तोम॒ꣳ सम॑र्धय गाय॒त्रेण॑ रथन्त॒रं बृ॒हद् गा॑य॒त्रव॑र्त्तनि॒ स्वाहा॑॥८॥

    स्वर सहित पद पाठ

    इ॒मम्। नः॒। दे॒व॒। स॒वि॒तः॒। य॒ज्ञम्। प्र। न॒य॒। दे॒वा॒व्य᳖मिति॑ देवऽअ॒व्य᳖म्। स॒खि॒विद॒मिति॑ सखि॒ऽविद॑म्। स॒त्रा॒जित॒मिति॑ सत्रा॒ऽजित॑म्। ध॒न॒जित॒मिति॑ धन॒ऽजित॑म्। स्व॒र्जित॒मिति॑ स्वः॒ऽजित॑म्। ऋ॒चा। स्तोम॑म्। सम्। अ॒र्ध॒य॒। गा॒य॒त्रेण॑। र॒थ॒न्त॒रमिति॑ रथम्ऽत॒रम्। बृ॒हत्। गा॒य॒त्रव॑र्त्त॒नीति॑ गाय॒त्रऽव॑र्त्तनि। स्वाहा॑ ॥८ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    इमन्नो देव सवितर्यज्ञम्प्रणय देवाव्यँ सखिविदँ सत्राजितन्धनजितँ स्वर्जितम् । ऋचा स्तोमँ समर्धय गायत्रेण रथन्तरम्बृहद्गायत्रवर्तनि स्वाहा ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    इमम्। नः। देव। सवितः। यज्ञम्। प्र। नय। देवाव्यमिति देवऽअव्यम्। सखिविदमिति सखिऽविदम्। सत्राजितमिति सत्राऽजितम्। धनजितमिति धनऽजितम्। स्वर्जितमिति स्वःऽजितम्। ऋचा। स्तोमम्। सम्। अर्धय। गायत्रेण। रथन्तरमिति रथम्ऽतरम्। बृहत्। गायत्रवर्त्तनीति गायत्रऽवर्त्तनि। स्वाहा॥८॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 11; मन्त्र » 8
    Acknowledgment

    भावार्थ -

    भा०-हे ( देव सवितः ) देव ! विद्वन् ! सवितः ! सर्व प्रेरक ! तू ( इमम् ) इस ( नः यज्ञम् ) हमारे यज्ञ को, राष्ट्र को, यज्ञ=प्रजापति राजा को भी ( देवाव्यम् ) विद्वानों का रक्षक, ( सखिविदम् ) मित्रों का प्राप्त करनेवाला, ( सत्राजितम् ) सत्य की उन्नति करनेवाला या युद्धविजयी, ( धनजितं ) धनैश्वर्य के विजय करनेवाला और ( स्वर्जितम् ) सुख के बढ़ानेवाला ( प्रणय ) बना या उसको उत्तम मार्ग पर चला। ( स्तोमं ) स्तुति करने योग्य पुरुष या राष्ट्र को ( ऋचा ) ऋग्वेद के ज्ञान से ( सम् अर्धय ) समृद्ध कर । ( गायत्रेण ) ब्राह्म-बल से ( रथन्तरं ) रथों के बल पर तरण करनेवाले क्षात्रबल को और ( गायत्रवर्त्तनि ) ब्राह्म-बल पर अपने मार्ग बनानेवाले ( बृहत् ) बड़े भारी राष्ट्र को ( स्वाहा ) उत्तम व्यवस्था और ज्ञानोपदेश से ( समर्धय ) समृद्ध कर ॥ शत० ६ । २ । ३ । २० ॥ [१]अध्यात्म में - गायत्रः ग्राणः । ता० २९ । १६ । ५ । वाग् वै रथन्तरम् । ता० ७ । ६ । २९ ॥ अर्थात् प्राण के बल से वाणी को समृद्ध करो । मनो वै बृहत् । तां ७ | ६ | १९ ॥ ( गायत्रवर्त्तनि बृहत् स्वाहा समर्धय) प्राणमार्ग से चलनेवाले मन को उत्तम प्राणायाम विधि से समृद्ध बलवान् करो । २ ] भौतिक विज्ञान में अग्निर्गायत्री गायत्रो या अग्निः । कौ० १ । ७ ॥ इयं पृथिवी रथन्तरम् । अग्नि, विद्युत् आदि के बल से पृथ्वी को समृद्ध करो, अग्नि के द्वारा पृथिवी के यन्त्र कला कौशल आदि सम्पन्न करो और ( गायत्रवर्तनि ) अग्नि के द्वारा जलने वाले ( बृहत् ) बड़े २ कार्य सम्पन्न करो । [३] तेजो वै रथन्तरम् । तां० १५ । १० । ९ । रथन्तरं वे सम्राट् तै० ॥ १ ॥ ४ । १ । ९ ॥ गायत्रौ वै ब्राह्मणः । ऐ० ९ । २८ ॥ गायत्री ब्रह्मवर्चसं । तै० २ । ७ । २ । ३ । वीर्यं वै गायत्री । तां० ७ । ३ । १३ ॥ वीर्हतोऽसौ स्वर्गो लोकः । गो० पू० ४ । १२ ॥ पशवो बृहती । कौ० १७ । २ । अर्थात् ब्राह्मणबल से सम्राट् को समृद्ध करो और उनके दिखाये मार्ग पर बड़ा भारी राष्ट्र समृद्ध हो । दूसरे ब्रह्मचये, से तेज बढ़ा कर और ब्रह्मचर्य के द्वारा हो पशुओं की वृध्दि करो। इत्यादि नाना पक्षों के अर्थ जानने चाहियें॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -

    सविता ऋषिः । सविता देवता । शक्वरी । धैवतः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top