यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 9
ऋषिः - प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - सविता देवता
छन्दः - भुरिगतिशक्वरी
स्वरः - पञ्चमः
1
दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुः प्र॑स॒वेऽश्विनो॑र्बा॒हुभ्यां॑ पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याम्। आद॑दे गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वत् पृ॑थि॒व्याः स॒धस्था॑द॒ग्निं पु॑री॒ष्यमङ्गिर॒स्वदाभ॑र॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वत्॥९॥
स्वर सहित पद पाठदे॒वस्य॑। त्वा॒। स॒वि॒तुः। प्र॒स॒व᳕ इति॑ प्रऽस॒वे᳕। अ॒श्विनोः॑। बा॒हुभ्या॑म्। पू॒ष्णः। हस्ता॑भ्याम्। आ। द॒दे॒। गा॒य॒त्रेण॑। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। पृ॒थि॒व्याः। स॒धस्था॒दिति॑ स॒धऽस्था॑त्। अ॒ग्निम्। पु॒री॒ष्य᳖म्। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। आ। भ॒र॒। त्रैष्टु॑भेन। त्रैस्तु॑भे॒नेति॒ त्रैऽस्तु॑भेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत् ॥९ ॥
स्वर रहित मन्त्र
देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेश्विनोर्बाहुभ्याम्पूष्णो हस्ताभ्याम् । आददे गायत्रेण च्छन्दसाङ्गिरस्वत्पृथिव्याः सधस्थादग्निं पुरीष्यमङ्गिरस्वदाभर त्रैष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्वत् ॥
स्वर रहित पद पाठ
देवस्य। त्वा। सवितुः। प्रसव इति प्रऽसवे। अश्विनोः। बाहुभ्याम्। पूष्णः। हस्ताभ्याम्। आ। ददे। गायत्रेण। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। पृथिव्याः। सधस्थादिति सधऽस्थात्। अग्निम्। पुरीष्यम्। अङ्गिरस्वत्। आ। भर। त्रैष्टुभेन। त्रैस्तुभेनेति त्रैऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्॥९॥
विषय - वज्र का वर्णन नर रत्न की प्राप्ति । पक्षान्तर में वाणी का वर्णन ।
भावार्थ -
भा०--- हे वज्र ! हे वज्र धारक, राष्ट्र के बलधारिन् क्षत्रपते ! ( त्वा ) तुझको (सवितुः ) सूर्य के समान देव, राजा या परम विद्वान् के ( प्रसवे ) शासन में रह कर ( अश्विनोः बाहुभ्याम् ) प्राण और उदान स्त्री पुरुषों, राजा प्रजा के बाहुओं बाधक बलों से और( पूष्णः ) पोषणकारी राजा के ( हस्ताभ्याम् ) हाथों से ( द ) ग्रहण करता हूं । ( गायत्रेण छन्दसा ) गायत्र च्छन्द से,( अंगिरस्वत् ) अंगारों के समान जाज्वल्यमान (पुरीष्यम् अग्निम् ) पुरिष्य अग्नि को ( पृथिव्याः ) पृथिवी के आश्रय पर ( आभर ) प्राप्त कर और इसी प्रकार ( त्रैष्टुभेन छन्दसा ) त्रैष्टुभ छन्द से अंगारे के तुल्य अग्नि को स्वयं ( अंगिरस्वत्) अंगारों के समान विद्याप्रकाश से प्रकाशमान होकर ( आभर) प्राप्त करा ॥ शत० ६ । २ । ३ । ३८ । ३९ ॥ ( १ ) ( गायत्रेण छन्दसा अंगिरस्यत् पुरीष्यमग्निम् आभर ) - गायत्रौ- ऽयं भूलोकः । कौ० ८ । ९ ॥ इमे वै लोकाः गायत्रम् | तां० ७ । ३ । ९ ॥ यद् गायन्नत्रायत तद् गायत्रस्य गायत्रत्वम् । जै० उ० ३ । ३८ ॥ ४ ॥ अंगिरो हि अग्निः । श० १ । ४ । १ । ( पुरीष्यम्) पुरीष्य इति वै तमाहुर्य श्रियं गच्छति । श० २ । १ । १ । ७ ॥ पुरीषं वा इयं पृथिवी । श० १२ । ५ । २।५॥ यत् पुरीषं स इन्द्रः । ५ । १० । ४ । १ । ७ ॥ देवा: पुरीषम् । श० ८। ७ । ४ । १७ । प्रजाः पुरीषम् श० ९। ७ । १६ । पशवः पुरीषम् । अर्थात् ( गायत्रेण छन्दसा ) पृथिवीलोक अर्थात् उसके निवासियों के अपने अभिलाषा के द्वारा अथवा विद्वान् पुरुषों की अनुमति से ( पुरीष्यम् ) इन्द्रपद के योग्य, ऐश्वर्यवान्, प्रजा, पशु और विद्वानों के हितकारी ( अङ्गिरस्वत ) अग्नि और अंगारों के समान तेजस्वी पुरुष को ( आहर ) राजारूप से प्राप्त करा । कहां से प्राप्त करें ? ( पृथिव्या: सधस्थात् ) पृथिवी पर एकत्र निवास करनेवाले जन समुदाय में से ही । वह पुरुष किस प्रकार अग्नि के समान तेजस्वी रहे ? ( त्रष्टुभेन छन्दसा अंगिरस्वत् ) वज्रः त्रिष्टुप् । कौ० ३ । २१ । शत० ६ । ३ । २ । ३९ ॥ त्रिष्टुप् इन्द्रस्य वज्रः । ऐ० २ । २ ॥ वलं वै वीर्यं त्रिष्टुप् । कौ० ७ । २ ॥ त्रैष्टुभो वै राजन्यः । क्षत्रं त्रिष्टुप् । कौ० ३ ॥ ५ ॥ या राका सा त्रिष्टुप् । ऐ० ३ | ४७ | ४८ ॥ हे राजा वज्र, आयुधबल और राजशक्ति या पूर्णिमा के समान सर्वप्रिय, सर्वाङ्ग पूर्ण शासक शक्ति के (छन्दसा ) स्वरूप से ( अंगिरस्वत् ) अग्नि सूर्य और विद्युत् के समान तेजस्वी हो ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
प्रजापतिः साध्वा वा ऋषयः। भुरिगति शक्करी । पञ्चमः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal