यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 58
ऋषिः - सिन्धुद्वीप ऋषिः
देवता - वसुरुद्रादित्यविश्वेदेवा देवताः
छन्दः - पूर्वाद्धस्य स्वराट्संकृतिः, उत्तरार्धस्याभिकृतिः
स्वरः - गान्धारः, ऋषभः
3
वस॑वस्त्वा कृण्वन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वासि॑ पृथि॒व्यसि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानाय रु॒द्रास्त्वा॑ कृण्वन्तु॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वास्य॒न्तरि॑क्षमसि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानायाऽऽदि॒त्यास्त्वा॑ कृण्वन्तु॒ जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वासि॒ द्यौर॑सि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानाय विश्वे॑ त्वा दे॒वाः वैश्वा॑न॒राः कृ॑ण्व॒न्त्वानु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वासि॒ दिशो॑ऽसि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानाय॥५८॥
स्वर सहित पद पाठवस॑वः। त्वा॒। कृ॒ण्व॒न्तु॒। गा॒य॒त्रेण॑। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। पृ॒थि॒वी। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य्य॒मिति॑ सु॒ऽवीर्य्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय। रु॒द्राः। त्वा॒। कृ॒ण्व॒न्तु। त्रैष्टु॑भेन। त्रैस्तु॑भे॒नेति॒ त्रैऽस्तु॑भेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। अ॒न्तरि॑क्षम्। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य्य॒मिति॑ सु॒ऽवीर्य्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय। आ॒दि॒त्याः। त्वा॒। कृ॒ण्व॒न्तु॒। जाग॑तेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। द्यौः। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य॒मिति॑ सु॒वीर्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय। विश्वे॑। त्वा॒। दे॒वाः। वै॒श्वा॒न॒राः। कृ॒ण्व॒न्तु॒। आनु॑ष्टुभेन। आनु॑स्तुभे॒नेत्यानु॑ऽस्तुभेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। दिशः॑। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य॒मिति॑ सु॒ऽवीर्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय ॥५८ ॥
स्वर रहित मन्त्र
वसवस्त्वा कृण्वन्तु गायत्रेण च्छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवासि पृथिव्यसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानाय रुद्रास्त्वा कृण्वन्तु त्रैष्टुभेन च्छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवास्यन्तरिक्षमसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानायादित्यास्त्वा कृण्वन्तु जागतेन च्छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवासि द्यौरसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानाय विश्वे त्वा देवा वैश्वानराः कृण्वन्त्वानुष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवासि दिशोसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानाय ॥
स्वर रहित पद पाठ
वसवः। त्वा। कृण्वन्तु। गायत्रेण। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। पृथिवी। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्य्यमिति सुऽवीर्य्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय। रुद्राः। त्वा। कृण्वन्तु। त्रैष्टुभेन। त्रैस्तुभेनेति त्रैऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। अन्तरिक्षम्। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्य्यमिति सुऽवीर्य्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय। आदित्याः। त्वा। कृण्वन्तु। जागतेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। द्यौः। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्यमिति सुवीर्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय। विश्वे। त्वा। देवाः। वैश्वानराः। कृण्वन्तु। आनुष्टुभेन। आनुस्तुभेनेत्यानुऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। दिशः। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्यमिति सुऽवीर्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय॥५८॥
विषय - वसु, रुद, आदित्य नामक विद्वानों और निवासियों शासकों, व्यापारियों के राष्ट्र के प्रति कर्त्तव्य ।
भावार्थ -
गृहस्थ प्रकरण में हे स्त्रि ! तुझे ( वसवः ) राष्ट्र में वसने वाले विद्वान् पुरुष ( गायत्रेण छन्दसा ) गायत्र छन्द से ( अंगिरस्वत् ) शरीर में विद्यमान प्राण के समान मेरे हृदय या गृह में प्राण के समान प्रिय ( कृण्वन्तु ) बनावें । तू ( ध्रुवा असि ) गृहस्थ व्रत में अचल हो, ( पृथिवी असि ) पृथिवी के समान सबका आश्रय ( असि ) हो । ( मयि ) मेरे लिये (प्रजाम् ) सन्तान को अपने भीतर ( धारय) धारण कर (रायस्पोषं ) धनेश्वर्य की समृद्धि, ( गौपत्यम् ) गौ आदि पशुओं की सम्पत्ति और ( सुवीर्यं ) उत्तम वीर्य को ( धारय ) धारण कर और ( सजातान् ) समान बल वीर्य से उत्पन्न, अनुरूप पुत्रों और भाइयों को ( यजमानाय ) विद्या के प्रदान करने वाले आचार्य के अधीन कर । इसी प्रकार स्त्री भी वरण योग्य पति से कहे हे प्रियतम ! ( वसवः ) वसु नाम विद्वान् गण ( गायत्रेण छन्दसा ) वेदोपदिष्ट, प्राणों इन्द्रियों और वीर्यों की रक्षा के सुदृढ़ उपाय से तुझको ( अङ्गिरस्वत् कृण्वन्तु ) अग्नि के समान तेजस्वी और अंग या शरीर में रस के समान प्रवाहित होने वाले प्राणके समान प्रिय बना देवें । हे प्रियतम ! आप ( ध्रुवः पृथुः असि ) पर्वत के समान अचल और पृथ्वी के समान विशाल सर्वाश्रय हो । आप ( मयि ) मुझ अपनी प्रियतमा स्त्री में ( प्रजाम् ) प्रजा ( रायः पोषम् ) धन समृद्धि ( गौपत्यम् ) पशु सम्पत्ति (सुवीर्यम् ) उत्तम वीर्य ( धारय ) धारण कराओ और (सजातान् ) हम दोनों के समान वीर्य से उत्पन्न पुत्रों को ( यजमानाय ) विद्या के प्रदाता आचार्य विद्वान् पुरुष के अधीन रख । इसी प्रकार ( रुद्राः ) रुद्र नामक विद्वान् नैष्ठिक पुरुष ( त्रैष्टुभेन छन्दसा ) वेदोक्त त्रैष्टुभ छन्द से ( अङ्गिरस्वत् कृण्वन्तु ) ज्ञान और वीर्य से तेजस्वी बनावें । (आदित्याः ) आदित्य के समान तेजस्वी विद्वान् ( जागतेन छन्दसा ) जागत, अर्थात् लोकोपकारी वृत्ति की शिक्षा से तुझे ( अङ्गिरस्वत् ) ज्ञानवान्, तेजस्वी बनावें और वैश्वानराः ) समस्त नेता पुरुषों के नेताओं में भी उच्चपदों पर विराजमान ( विश्वे देवाः ) समस्त दानशील एवं दर्शनशील राजा और विद्वान् लोग ( आनुष्टुभेन छन्दसा अङ्गिरस्वत् कृण्वन्तु ) आनुष्टुभ छन्द से अर्थात् परस्पर एक दूसरे के अनुकूल व्यवस्था पूर्वक रहने की शिक्षा से सूत्रात्मक वायु के समान प्रिय बनावें (ध्रुवा असि० यजमानाय ३ इत्यादि ) पूर्ववत् । शत० ६ । ५ । २ । ३ - ६ ॥ राजपक्ष में- हे पृथिवी ! हे राजन् ! तुझको ( गायत्रेण छन्दसा ) गायत्रेणछन्द, अर्थात् ब्राह्मण बल से ( वसवः ) वसु नामक विद्वानगण (अंगिरस्वत् ) अग्नि सूर्य और वायु और आकाश के समान तेजस्वी बलवान् और व्यापक बनावें । ( रुद्राः) शत्रुओं को रुलाने में समर्थ वीर सैनिक ( त्रैष्टुभेन छन्दसा ) क्षात्रबल से तुझको तेजस्वी बनावें । (आदित्यैः ) आदान कुशल वैश्यगण तुझको वैश्यवल से तेजस्वी ऐश्वर्यवान् बनावें । ( वैश्वानराः ) समस्त प्रजा के नेता लोग ( आनुष्टुभेन छन्दसा ) परस्परा- नुकूल व्यवहार से युक्त श्रमी वर्ग के बलसे तुझे बलवान् बनावे | हे पृथिवी ! तू पृथिवी है। तू ( ध्रुवा असि ) ध्रुव, स्थिर है। तू ( मयि ) मुझ राष्ट्रपति के लिये ( प्रजां, रायःपोषम्, गौपत्यं, सुवीर्यं धारय ) प्रजा, धनैश्वर्य, पशु समृद्धि, उत्तम वीर्य को धारण कर । ( यजमानाय सजातान् ) मेरे समान बलशाली राजाओं को भी मुझ यज्ञशील राष्ट्रपति के अभ्युदय के लिये ( धारय) धारण कर ।
टिप्पणी -
चतुर्थ्यर्थे सप्तमी ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
प्रजापतिः साध्या वा ऋषयः।वसुरुद्रादित्यविश्वेदेवा देवता: । ( १,२ ) उत्कृतिः । षड्जः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal