English
यजुर्वेद - अध्याय 15/ मन्त्र 11
ऋषिः - परमेष्ठी ऋषिः
देवता - रुद्रा देवताः
छन्दः - भुरिग्ब्राह्मी त्रिष्टुप्, ब्राह्मी बृहती
स्वरः - धैवतः, मध्यमः
3
वि॒राड॑सि॒ दक्षि॑णा॒ दिग्रु॒द्रास्ते॑ दे॒वाऽअधि॑पतय॒ऽइन्द्रो॑ हेती॒नां प्र॑तिध॒र्त्ता प॑ञ्चद॒शस्त्वा॒ स्तोमः॑ पृथि॒व्या श्र॑यतु॒ प्रऽउ॑गमु॒क्थमव्य॑थायै स्तभ्नातु बृ॒हत्साम॒ प्रति॑ष्ठित्याऽअ॒न्तरि॑क्ष॒ऽऋष॑यस्त्वा प्रथम॒जा दे॒वेषु॑ दि॒वो मात्र॑या वरि॒म्णा प्र॑थन्तु विध॒र्त्ता चा॒यमधि॑पतिश्च॒ ते त्वा॒ सर्वे॑ संविदा॒ना नाक॑स्य पृ॒ष्ठे स्व॒र्गे लो॒के यज॑मानं च सादयन्तु॥११॥
स्वर सहित पद पाठवि॒राडिति॑ वि॒ऽराट्। अ॒सि॒। दक्षि॑णा। दिक्। रु॒द्राः। ते॒। दे॒वाः। अधि॑पतय॒ इत्यधि॑ऽपतयः। इन्द्रः॑। हे॒ती॒नाम्। प्र॒ति॒ध॒र्त्तेति॑ प्रतिऽध॒र्त्ता। प॒ञ्च॒द॒श इति॑ पञ्चऽद॒शः। त्वा॒। स्तोमः॑। पृ॒थि॒व्याम्। श्र॒य॒तु॒। प्रऽउ॑गम्। उ॒क्थम्। अव्य॑थायै। स्त॒भ्ना॒तु॒। बृ॒हत्। साम॑। प्रति॑ष्ठित्यै। प्रतिस्थित्या॒ इति॒ प्रति॑ऽस्थित्यै। अ॒न्तरि॑क्षे। ऋ॑षयः। त्वा॒। प्र॒थ॒म॒जा इति प्रथम॒ऽजाः। दे॒वेषु॑। दि॒वः। मात्र॑या। व॒रि॒म्णा। प्र॒थ॒न्तु॒। वि॒ध॒र्त्तेति॑ विऽध॒र्त्ता। च॒। अ॒यम्। अधि॑पति॒रित्यधि॑ऽपतिः। च॒। ते। त्वा॒। सर्वे॑। सं॒वि॒दा॒ना इति॑ सम्ऽविदा॒नाः। नाक॑स्य। पृ॒ष्ठे। स्व॒र्ग इति॑ स्वः॒ऽगे। लो॒के। यज॑मानम्। च॒। सा॒द॒य॒न्तु॒ ॥११ ॥
स्वर रहित मन्त्र
विराडसि दक्षिणा दिग्रुद्रास्ते देवाऽअधिपतय इन्द्रो हेतीनाम्प्रतिधर्ता पञ्चदशस्त्वा स्तोमः पृथिव्याँ श्रयतु प्रऽउगमुक्थमव्यथायै स्तभ्नातु बृहत्साम प्रतिष्ठित्याऽअन्तरिक्षऽऋषयस्त्वा प्रथमजा देवेषु दिवो मात्रया वरिम्णा प्रथन्तु विधर्ता चायमधिपतिश्च ते त्वा सर्वे सँविदाता नाकस्य पृष्ठे स्वर्गे लोके यजमानञ्च सादयन्तु ॥
स्वर रहित पद पाठ
विराडिति विऽराट्। असि। दक्षिणा। दिक्। रुद्राः। ते। देवाः। अधिपतय इत्यधिऽपतयः। इन्द्रः। हेतीनाम् । प्रतिधर्त्तेति प्रतिऽधर्त्ता। पञ्चदश इति पञ्चऽदशः। त्वा। स्तोमः। पृथिव्याम्। श्रयतु। प्रऽउगम्। उक्थम्। अव्यथायै। स्तभ्नातु। बृहत्। साम। प्रतिष्ठित्यै। प्रतिस्थित्या इति प्रतिऽस्थित्यै। अन्तरिक्षे। ऋषयः। त्वा। प्रथमजा इति प्रथमऽजाः। देवेषु। दिवः। मात्रया। वरिम्णा। प्रथन्तु। विधर्त्तेति विऽधर्त्ता। च। अयम्। अधिपतिरित्यधिऽपतिः। च। ते। त्वा। सर्वे। संविदाना इति सम्ऽविदानाः। नाकस्य। पृष्ठे। स्वर्ग इति स्वःऽगे। लोके। यजमानम्। च। सादयन्तु॥११॥
विषय - पुनश्च, पुढील मंत्रात स्त्री-पुरुषांच्या कर्तव्यकर्मांविषयी सांगितले आहे-
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - (गृहस्वामिनीला उद्देशून एक विद्वान तिला आशीर्वाद देत स्तुती करीत आहे) हे स्त्री, तू (विराट्) विविध पदार्थांनी प्रकाशमान (समृद्धिशाली) असलेल्या (दक्षिणा) (विक्) दक्षिण दिशेप्रमाणे (समृद्ध वा कीर्तिवंत) (असि) आहेस यामुळे (ते) तुझा पती, आणि (रुद्रा:) वायू (देवा:) दिव्यगुणयुक्त वायू, या सर्वांनी (अधिपतय:) अधिष्ठाता अथवा तुझे स्वामी (याप्रमाणे तुला अनुकूल रहावे) (हेतीनाम्) वज्र आदी अस्त्र (प्रतिधर्त्ता) धारण करणारा (राजा) तसेच (पंचदश:) पंधरा रीतीने (स्तोम्:) स्तुती करणारा व ऋचांचे अर्थ जाणणारा (विद्वान) आणि (इन्द्र:) सूर्य, या सर्वांनी (त्वा) तुला (पृत्रथव्याम्) या पृथ्वीवर (श्रयतु) सेवन करावे (तुझा पती, वायू, क्षत्रिय, ब्राह्मण अथवा राजा व विद्वान आणि सूर्य, हे सर्व तुला अनुकूल असावेत) तुझ्या पतीने (अन्यधामै) मानसिक भयापासून मुक्त राहण्यासाठी तुला (प्रठगम्) कथनीय (उस्थम्) हितकारक वचन (स्तभ्नातु) सांगावेत तसेच (प्रतिष्ठित्यै) तुला सम्माननीय करण्यासाठी (बृहत्) पुष्कल अर्थयुक्त अशा (साम) सामवेदाचा उपदेश द्यावा. याशिवाय ज्याप्रमाणे (अन्दरिक्षे) आकाशस्थ (देवेषु) सुंदर पदार्थांमध्ये (प्रथमजा:) प्रथम उत्पन्न झालेले (ऋषय:) ज्ञानाचे कारण म्हणजे प्राण, म्हणजे वायू आणि (दिव्य:) प्रकाशयुक्त अग्नीचे अस्तित्व (वरिम्णा) बहुलतेने विद्यमान आहेत (आकाशातील वायू आणि अग्नी जगाच्या वा प्राण्यांच्या अस्तित्वाचे कारण आहेत) या वायू आणि अग्नीप्रमाणे विद्वज्जनांनी (त्वा) तुला (प्रथन्तु) प्रशंसित करावे. (विधर्ता) विविध प्रकारच्या आकर्षणाने जसा सूर्य पृथ्वी आदी लोकांना धारण करीत आहे (व) आणि जगाचे पोषण करीत आहे, तो सर्व प्रकाशक पदार्थांमध्ये श्रेष्ठ सूर्य (त्वा) तुला पुष्ट करावे (सूर्यामुळे तू नवजीवन व चैतन्य प्राप्त करीत रहा.) तसेच (संविदाना:) जे सम्यक् विचारशील विद्वान आहेत (ते) त्या (सर्वे) सर्वांनी (माकस्य) दु:खरहित आकाशाखाली (ज्यामध्ये कोणत्याप्रकारचा दाह, उष्णत्व किंवा शैत्य नाही) अशा शांत आकाशाली (स्वर्गे) सुखकर अशा (लोके) प्रदेश वा स्थानात (त्वा) तुला (च) आणि (यजमानम्) यज्ञविद्या जाणणार्‍या मनुष्याला (सादयन्तु) स्थापित करावे (तू शांत आकाशाखाली, स्वच्छ भूमीवर यज्ञिकजनांसह नेहमी यज्ञ करावा.) ॥11॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. ज्याप्रमाणे विद्वान लोकांनी वायू आणि सूर्य यांच्याविषयीची स्वतंत्र विद्या त्यांच्या पेक्षा अधिक विद्वानांकडून जाणून घ्यावी आणि वायू व सूर्य दोन्हीची मिळून जी विद्या, तीही अधिक मिळावावी, त्याचप्रमाणे स्त्री-पुरुषांनी ब्रह्मचर्य धारण करून विद्यावान व्हावे आणि इतरांनाही ती विद्या शिकवावी. ॥11॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal