English
यजुर्वेद - अध्याय 15/ मन्त्र 13
ऋषिः - परमेष्ठी ऋषिः
देवता - मरुतो देवताः
छन्दः - भुरिगब्रह्मी त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
1
स्व॒राड॒स्युदी॑ची॒ दिङ्म॒रुत॑स्ते दे॒वाऽअधि॑पतयः॒ सोमो॑ हेती॒नां प्र॑तिध॒र्त्तैक॑वि॒ꣳशस्त्वा॒ स्तोमः॑ पृथि॒व्या श्र॑यतु॒ निष्के॑वल्यमु॒क्थमव्य॑थायै स्तभ्नातु वैरा॒जꣳसाम॒ प्रति॑ष्ठित्याऽअ॒न्तरि॑क्ष॒ऽऋष॑यस्त्वा प्रथम॒जा दे॒वेषु॑ दि॒वो मात्र॑या वरि॒म्णा प्र॑थन्तु विध॒र्त्ता चा॒यमधि॑पतिश्च॒ ते त्वा॒ सर्वे॑ संविदा॒ना नाक॑स्य पृ॒ष्ठे स्व॒र्गे लो॒के यज॑मानं च सादयन्तु॥१३॥
स्वर सहित पद पाठस्व॒राडिति॑ स्व॒ऽराट्। अ॒सि॒। उदी॑ची। दिक्। म॒रुतः॑। ते॒। दे॒वाः। अधि॑पतय॒ इत्यधि॑ऽपतयः। सोमः॑। हे॒ती॒नाम्। प्र॒ति॒ध॒र्त्तेति॑ प्रतिऽध॒र्त्ता। एक॑विꣳश॒इत्येक॑ऽविꣳशः। त्वा॒। स्तोमः॑। पृ॒थि॒व्याम्। श्र॒य॒तु॒। निष्के॑वल्यम्। निःऽके॑वल्य॒मिति॒ निःऽके॑वल्यम्। उ॒क्थम्। अव्य॑थायै। स्त॒भ्ना॒तु॒। वै॒रा॒जम्। साम॑। प्रति॑ष्ठित्यै। प्रति॑स्थित्या॒ इति॒ प्रति॑ऽस्थित्यै। अ॒न्तरि॑क्षे। ऋष॑यः। त्वा॒। प्र॒थ॒म॒जा इति॑ प्रथम॒ऽजाः। दे॒वेषु॑। दि॒वः। मात्र॑या। व॒रि॒म्णा। प्र॒थ॒न्तु॒। वि॒ध॒र्त्तेति विऽध॒र्त्ता। च॒। अ॒यम्। अधि॑पति॒रित्यधि॑ऽपतिः। च॒। ते। त्वा॒। सर्वे॑। सं॒वि॒दा॒ना इति॑ सम्ऽविदा॒नाः। नाक॑स्य। पृ॒ष्ठे। स्व॒र्ग इति॑ स्वः॒ऽगे। लो॒के। यज॑मानम्। च॒। सा॒द॒य॒न्तु॒ ॥१३ ॥
स्वर रहित मन्त्र
स्वराडस्युदीच्य्दिङ्मरुतस्ते देवाऽअधिपतयः सोमो हेतीनाम्प्रतिधर्तैकविँशस्त्वा स्तोमः पृथिव्याँ श्रयतु निष्केवल्यमुक्थमव्यथायै स्तभ्नातु वैराजँ साम प्रतिष्ठित्याऽअन्तरिक्षऽऋषयस्त्वा प्रथमजा देवेषु दिवो मात्रया वरिम्णा प्रथन्तु विधर्ता चायमधिपतिश्च ते त्वा सर्वे सँविदाता नाकस्य पृष्ठे स्वर्गे लोके यजमानञ्च सादयन्तु ॥
स्वर रहित पद पाठ
स्वराडिति स्वऽराट्। असि। उदीची। दिक्। मरुतः। ते। देवाः। अधिपतय इत्यधिऽपतयः। सोमः। हेतीनाम्। प्रतिधर्त्तेति प्रतिऽधर्त्ता। एकविꣳशइत्येकऽविꣳशः। त्वा। स्तोमः। पृथिव्याम्। श्रयतु। निष्केवल्यम्। निःऽकेवल्यमिति निःऽकेवल्यम्। उक्थम्। अव्यथायै। स्तभ्नातु। वैराजम्। साम। प्रतिष्ठित्यै। प्रतिस्थित्या इति प्रतिऽस्थित्यै। अन्तरिक्षे। ऋषयः। त्वा। प्रथमजा इति प्रथमऽजाः। देवेषु। दिवः। मात्रया। वरिम्णा। प्रथन्तु। विधर्त्तेति विऽधर्त्ता। च। अयम्। अधिपतिरित्यधिऽपतिः। च। ते। त्वा। सर्वे। संविदाना इति सम्ऽविदानाः। नाकस्य। पृष्ठे। स्वर्ग इति स्वःऽगे। लोके। यजमानम्। च। सादयन्तु॥१३॥
विषय - ते दोघे (स्त्री-पुरुष वा पति-पत्नी) कसे असावेत, पुढील मंत्रात हा विषय प्रतिपादित आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे स्त्री (पत्नी), जशी (स्वराट्) स्वयंप्रकाशमान (सामाजिकजन गृहाश्रमी पति-पत्नीला उद्देशून म्हणत आहेत) ही (उदीची) उत्तर (दिक्) दिशा (असि) आहे, तसा (ते) तुझा पती (कीर्तीमान) होवो. ज्या (उत्तर दिशेचे (मरूत:) विविध वायू (देवो:) दिव्य लाभकारी असून (अधिपतय:) ते त्या दिशेचे स्वामी आहेत, त्या वायूंप्रमाणे जो (एकविंश:) एकवीस वेळा वा एकवीस पद्धतीने (स्तोम:) स्तवनीय असा (सोम:) चंद्र आहे. आणि (हेतीनाम्) वज्राप्रमाणे तीव्र किरणे वा प्रकाश (प्रतिधर्ता) अश्वशक्ती धारण करणारा (चंद्र आणि विद्युत याप्रमाणे ज्योतिष्मान् व कीर्तिमान) (असा जो तुझा पती आहे) त्याने (त्वा) तुला (पृथिव्याम्) या भूमीवर (या गृहश्रमात) (श्रयतु) स्थिर करावे (तुला आधार द्यावा) (तुझ्या पतीने) (अन्यथाभै) जिची इंद्रियें सर्वथा निर्भय आहेत, अशा तुझ्यासाठी (निष्केवल्यम्) केवळ एक स्वरूप का विषयाचे वर्णन असलेल्या आणि (उक्यम्) श्रवणीय अशा वेदभागाचा (तुला उपदेश करावा) तसेच (प्रतिष्ठित्यै) तुझी गुण प्रतिष्ठा वाढविण्यासाठी (वैराजम्) विराट रुपाचे (ईश्वराचे) प्रतिपादन करणार्‍या (साम) सामवेदाचा भाग तुला (स्तभ्नातु) सांगावा. (च) आणि ज्याप्रमाणे तुझ्यात (अन्तरिक्षे) अवकाशातील (वा) (शरीरातील) (देवेषु) इंद्रियांमध्ये असणार्‍या अतीव महत्त्वपूर्ण अशा (दिव:) ज्ञानाच्या (मात्रया) मातेने वा (वरिम्णा) अधिक्याने संयुक्त (ऋषय्:) असे बलवान प्राण (प्राणशक्ती) आहेत, त्याचप्रमाणे (अयम्) हा या प्राणांचा (आणि तुझा) (विधर्ता) धारणकर्ता, शीत-उष्ण आदी सहन करणारा (च) आणि (अधिष्ठता) जो तुझा स्वामी आहे, (ते) ते (सर्वे) सर्व (तुझा पती, वायू, चंद्र, वेद, परमेश्वर आणि प्राण, हे सर्व) प्रतिष्ठा-गुणवृद्धीच्या कामी (तुला सहाय्य करोत) तसेच सर्व सद्बुद्धियुक्त विद्वानांनी आपल्या प्रतिज्ञेद्वारे (दृढनिश्चयाद्वारे) (त्वा) तुला (प्रथन्तु) यशवंत विद्वान करावे. (विद्वानांनो) (नाकस्य) (पृष्ठे) श्रेष्ठ सुखमय लोकामधे (आनंदमय वातावरणामधे) आणि स्वर्गे) (लोके) सुखदायक जगात (त्वा) तुला (च) आणि (यजमानम्) तुझ्या यजमान पतीला (सादयन्तु) स्थिर करावे (विद्वानांनी आपल्या ज्ञानमग्न मार्गदर्शनाद्वारे तुम्हा दोघांना सदा आनंदी वातावरण ठेवावे) ॥13॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. ज्याप्रमाणे विद्वज्जन चंद्रमा आदी पदार्थांचे मूळ वा संपूर्ण ज्ञान मिळवतात आणि शरीरातील प्राणशक्तीची (योभाग्यासादीद्वारे) पूर्ण माहित घेतात आणि त्या ज्ञानाचा लोकोपकारासाठी उपयोग करतात आणि स्वत: सुखी होऊन सर्वांना सुखी करतात, त्याचप्रमाणे अध्यापक-अध्यापिकाजनांनी आपल्या मुलामुलींना विद्याग्रहणासाठी उपयुक्त करावे आणि स्वत: आनंदित राहून त्यांनाही आनंदी ठेवावे.
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal