English
यजुर्वेद - अध्याय 15/ मन्त्र 57
ऋषिः - परमेष्ठी ऋषिः
देवता - शिशिरर्त्तुर्देवता
छन्दः - स्वराडुत्कृतिः
स्वरः - षड्जः
2
तप॑श्च तप॒स्यश्च॑ शैशि॒रावृ॒तूऽअ॒ग्नेर॑न्तःश्ले॒षोऽसि॒ कल्पे॑तां॒ द्यावा॑पृथि॒वी कल्प॑न्ता॒माप॒ऽओष॑धयः॒ कल्प॑न्ताम॒ग्नयः॒ पृथ॒ङ् मम॒ ज्यैष्ठ्या॑य॒ सव्र॑ताः। येऽअ॒ग्नयः॒ सम॑नसोऽन्त॒रा द्यावा॑पृथि॒वीऽइ॒मे। शै॒शि॒रावृ॒तूऽअ॑भि॒कल्प॑माना॒ऽइन्द्र॑मिव दे॒वाऽअ॑भि॒संवि॑शन्तु॒ तया॑ दे॒वत॑याऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वे सी॑दतम्॥५७॥
स्वर सहित पद पाठतपः॑। च॒। त॒प॒स्यः᳖। च॒। शै॒शि॒रौ। ऋ॒तू इत्यृ॒तू। अ॒ग्नेः। अ॒न्तः॒श्ले॒ष इत्य॑न्तःऽश्ले॒षः। अ॒सि॒। कल्पे॑ताम्। द्यावा॑पृथि॒वी इति॒ द्यावा॑पृथि॒वी। कल्प॑न्ताम्। आपः॑। ओष॑धयः। कल्प॑न्ताम्। अ॒ग्नयः॑। पृथ॑क्। मम॑। ज्यैष्ठ्या॑य। सव्र॑ता॒ इति॒ सऽव्र॑ताः। ये। अ॒ग्नयः॑। सम॑नस॒ इति॒ सऽम॑नसः। अ॒न्त॒रा। द्यावा॑पृथि॒वी इति॒ द्यावा॑पृथि॒वी। इ॒मे इती॒मे। शै॒शि॒रौ। ऋ॒तू इत्यृ॒तू। अ॒भि॒कल्प॑माना॒ इत्य॑भि॒ऽकल्प॑मानाः। इन्द्र॑मि॒वेतीन्द्र॑म्ऽइव। दे॒वाः। अ॒भि॒संवि॑श॒न्त्वित्य॑भि॒सम्ऽवि॑शन्तु। तया॑। दे॒वत॑या। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वे इति॑ ध्रु॒वे। सी॒द॒त॒म् ॥५७ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तपश्च तपस्यश्च शैशिरावृतूऽअग्नेरन्तःश्लेषोसि कल्पेतान्द्यावापृथिवी कल्पम्पाऽओषधयः कल्पन्तामग्नयः पृथङ्मम ज्यैष्ठ्याय सव्रताः । येऽअग्नयः समनसोन्तरा द्यावापृथिवीऽइमे शैशिरावृतूऽअभिकल्पमानाऽइन्द्रमिव देवा अभिसँविशन्तु तया देवतयाङ्गिरस्वद्धरुवे सीदतम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
तपः। च। तपस्यः। च। शैशिरौ। ऋतू इत्यृतू। अग्नेः। अन्तःश्लेष इत्यन्तःऽश्लेषः। असि। कल्पेताम्। द्यावापृथिवी इति द्यावापृथिवी। कल्पन्ताम्। आपः। ओषधयः। कल्पन्ताम्। अग्नयः। पृथक्। मम। ज्यैष्ठ्याय। सव्रता इति सऽव्रताः। ये। अग्नयः। समनस इति सऽमनसः। अन्तरा। द्यावापृथिवी इति द्यावापृथिवी। इमे इतीमे। शैशिरौ। ऋतू इत्यृतू। अभिकल्पमाना इत्यभिऽकल्पमानाः। इन्द्रमिवेतीन्द्रम्ऽइव। देवाः। अभिसंविशन्त्वित्यभिसम्ऽविशन्तु। तया। देवतया। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवे इति ध्रुवे। सीदतम्॥५७॥
विषय - पुढील मंत्रात शिशिर ऋतूचे वर्णन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे ईश्वर, (मम) माझ्या (एका गृहाश्रमी उपासकाच्या) (ज्यैष्ठ्याय) उत्कर्षासाठी (तप:) ताप, उष्णता वाढविण्याचे जे कारण तो माघ महिना (या महिन्यापासून थंडी कमी होऊन उष्णता वाहू लागते) (च) आणि (तपस्य:) तापवान फाल्गुन महिना (च) आणि हे दोन्ही महिने या (शैशिरौ) शिशिर (ऋतू) ऋतूतील प्रख्यात महिने असून आपापले लक्षण प्रकट करतात (या ऋतूत उष्णता व शीत, झाडांची पाने गळणे आदी लक्षणे होतात) हे ईश्वर, आपण या ऋतूतील (अग्ने:) अग्नीच्या (अन्त:श्लेष:) मध्ये प्रविष्ट (असि) आहात. (आपणांस प्रार्थना करतो की) या ऋतूतील दोन्ही महिन्यात (द्यावापृथिवी) आकाश आणि भूमी (कल्पेताम्) आमच्याकरिता समर्थ वा फलदा व्हावेत. (आप:) जल आणि (ओषधम:) औषधी समर्थ वा शक्तिदायी (कल्पेताम्) व्हाव्यात (सव्रता:) एकाच विशिष्ट नियमांनी बांधलेले (अग्नय:) विद्युत आदी अग्नी (प्रथरु) आपल्या वेगवेगळ्या प्रभागाने (आमच्यासाठी) (कल्पन्ताम्) समर्थ वा परिणाम कारक व्हावेत. (ये) हाजो (समनस:) समान प्रभाव देणारा (अग्नय:) विविध प्रकारचा अग्नी आहे, तो (इथे) या (द्यावा-पृथिवी) आकाश आणि भूमी (अन्तरा) यांमध्ये होणारे (ऋतू) माघ आणि फाल्गुन महिने यांना (अभिकल्पमाना:) समर्थ बनवितो. त्या अग्नीनां (इन्द्रमिव) ऐश्वर्य (वा ऐश्वर्यदायी) मानून (देवा:) विद्वान लोकांनी (अभिसंविशन्तु) या महिन्यात प्रविष्ट व्हावे. (त्या महिन्यांचा यथोचित लाभ घ्यावा) हे स्त्री व हे पुरुष, तुम्ही दोघे (तया) त्या (देवत्मा) पूजनीय सर्वव्यापक परमेश्वर देवाला (अड्गिरस्वत्) प्राणांप्रमाणे प्रिय समजून त्याच्याशी, आकाश जसा भूमीशी, तसे तुम्ही त्या ईश्वराशी (ध्रुवे) दृढ रुपाने (सीदतम्) स्थिर राहा. (दृढतेने त्याची उपासना करीत राहा) ॥57॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात उपमा अलंकार आहे. मनुष्यांनी सर्व ऋतूमधे सुख मिळण्याकरिता केवळ परमेश्वराचीच प्रार्थना करावी. ईश्वर विद्युत अग्नीत देखील विद्यमान आहे, त्यामुळे सर्व पदार्थ आपापले निश्चित कार्य पूर्ण करू शकतात. विद्वज्जनांनी (वैज्ञानिकांनी) सर्व वस्तूत व्याप्त अशा विद्युतरुप अग्नीचे गुण-दोष जाणावेत आणि स्त्री-पुरुषांनी गृहाश्रमामध्ये स्थिरमती होऊन शिशिर ऋतूतील आनंद उपभोगावा. ॥57॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal