यजुर्वेद - अध्याय 8/ मन्त्र 13
ऋषिः - भरद्वाज ऋषिः
देवता - गृहपतयो विश्वेदेवा देवताः
छन्दः - साम्नी उष्णिक्,निचृत् साम्नी उष्णिक्,निचृत् साम्नी अनुष्टुप्,भूरिक् प्राजापत्या गायत्री,निचृत् आर्षी उष्णिक्
स्वरः - ऋषभः
3
दे॒वकृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि मनु॒ष्यकृत॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि पि॒तृकृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नम-स्या॒त्मकृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नम॒स्येन॑सऽएनसोऽव॒यज॑नमसि। यच्चा॒हमेनो॑ वि॒द्वाँश्च॒कार॒ यच्चावि॑द्वाँ॒स्तस्य॒ सर्व॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि॥१३॥
स्वर सहित पद पाठदे॒वकृ॑त॒स्येति॑ दे॒वऽकृ॑तस्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। म॒नु॒ष्य॒कृत॒स्येति॑ म॒नु॒ष्य᳖ऽकृत॑स्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। पि॒तृकृ॑त॒स्येति॑ पि॒तृऽकृ॑तस्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। आ॒त्मकृ॑त॒स्येत्या॒त्मऽकृ॑तस्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। एन॑स एनस॒ इत्येन॑सःऽएनसः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। यत्। च॒। अ॒हम्। एनः॑। वि॒द्वान्। च॒कार॑। यत्। च॒। अवि॑द्वान्। तस्य॑। सर्व॑स्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒ ॥१३॥
स्वर रहित मन्त्र
देवकृतस्यैनसोवयजनमसि मनुष्यकृतस्यैनसोवयजनमसि पितृकृतस्यैनसोवयजनमस्यैत्मकृतस्यैनसो वयजनमसि एनसएनसो वयजनमसि । यच्चाहमेनो विद्वाँश्चकार यच्चाविद्वाँस्तस्य सर्वस्यैनसो वयजनमसि । यजुर्वेद 8ण्1३॥
स्वर रहित पद पाठ
देवकृतस्येति देवऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। मनुष्यकृतस्येति मनुष्यऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। पितृकृतस्येति पितृऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। आत्मकृतस्येत्यात्मऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। एनस एनस इत्येनसःऽएनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। यत्। च। अहम्। एनः। विद्वान्। चकार। यत्। च। अविद्वान्। तस्य। सर्वस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि॥१३॥
विषय - राजा का प्रजा के दोषों को दूर करने का कर्तव्य ।
भावार्थ -
हे परमेश्वर और हे राजन् ! तू (देवकृतस्य ) दानशील या उपदेष्टा विद्वानों धनी पुरुषों के किये ( एनसः ) पाप या अपराध को ( अवय- जनम् असि ) दूर करनेवाला है। तू ( मनुष्यकृतस्य एनसः ) मनुष्यों द्वारा किये पाप को भी ( अवयजनम् असि ) दूर करनेहारा है। इसी प्रकार ( पितृकृतस्य ) माता पिता या राष्ट्र के पालक जनों के किये ( एनस: ) पाप और अपराध का ( अवयजनम् असि ) दूर करने का साधन है । ( आत्मकृतस्य एनस: अवयजनम् असि ) अपने आप किये गये पाप और अपराध को दूर करने में समर्थ हैं । ( एनसः एनसः अवयजनम् असि ) एक पाप या अपराध के कारण उससे उत्पन्न होनेवाले दूसरे अन्य अपराध या पाप को भी दूर करनेहारा है। अथवा (एनस एनसः ) प्रत्येक प्रकार के अपराध या पाप को दूर करनेहारा है । और ( यत् च ) जो ( एन: ) अपराध या पाप ( अहम् ) मैं ( विद्वान् चकार ) जान बूझ कर करूं। और ( यत् च अविद्वान् ) जो अपराध में बिना जाने करूं ( तस्य सर्वस्य एनसः अवयजनम् असि ) उस सब प्रकार के अपराध को तू दूर करने में समर्थ है ।
टिप्पणी -
१ देवकृत २ मनुष्यकृत ३ पितृकृत ४ त्मकृत ५नस एनसो ६ यच्चाहमेनो ॥१३ --- विश्वेदेवा गृहपतयो देवताः । द० ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
अग्निर्देवता । ( १ ) आसुरी, ( २ ) साम्नी ( ३-४ ) निचुत्साम्न्यौ, ( ५ ) प्राजापत्या, (६) निचृदार्षी ( उष्णिहः ) ऋषभः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal