English
यजुर्वेद - अध्याय 29/ मन्त्र 60
ऋषिः - भारद्वाज ऋषिः
देवता - अग्न्यादयो देवताः
छन्दः - विराट् प्रकृतिः, प्रकृतिः
स्वरः - धैवतः
1
अ॒ग्नये॑ गाय॒त्राय॑ त्रि॒वृते॒ राथ॑न्तराया॒ष्टाक॑पाल॒ऽइन्द्रा॑य॒ त्रैष्टु॑भाय पञ्चद॒शाय॒ बार्ह॑ता॒यैका॑दशकपालो॒ विश्वे॑भ्यो दे॒वेभ्यो॒ जाग॑तेभ्यः सप्तद॒शेभ्यो॑ वैरू॒पेभ्यो॒ द्वाद॑शकपालो मि॒त्रावरु॑णाभ्या॒मानु॑ष्टुभाभ्यामेकवि॒ꣳशाभ्यां॑ वैरा॒जाभ्यां॑ पय॒स्या] बृह॒स्पत॑ये॒ पाङ्क्ता॑य त्रिण॒वाय॑ शाक्व॒राय॑ च॒रुः स॑वि॒त्रऽऔष्णि॑हाय त्रयस्त्रि॒ꣳशाय॑ रैव॒ताय॒ द्वाद॑शकपालः प्राजाप॒त्यश्च॒रुरदि॑त्यै॒ विष्णु॑पत्न्यै च॒रुर॒ग्नये॑ वैश्वान॒राय॒ द्वाद॑शकपा॒लोऽनु॑मत्याऽअ॒ष्टाक॑पालः॥६०॥
स्वर सहित पद पाठअ॒ग्नये॑। गा॒य॒त्राय॑। त्रि॒वृत॒ इति॑ त्रि॒ऽवृते॑। राथ॑न्तरा॒येति॒ राथ॑म्ऽतराय। अ॒ष्टाक॑पाल॒ इत्य॒ष्टाऽक॑पालः। इन्द्रा॑य। त्रैष्टु॑भाय। त्रैऽस्तु॑भा॒येति॒ त्रैऽस्तु॑भाय। प॒ञ्च॒द॒शायेति॑ पञ्चऽद॒शाय॑। बार्ह॑ताय। एका॑दशकपाल॒ इत्येका॑दशऽकपालः। विश्वे॑भ्यः। दे॒वेभ्यः॑। जाग॑तेभ्यः। स॒प्त॒द॒शेभ्य॒ इति॑ सप्तऽद॒शेभ्यः॑। वै॒रू॒पैभ्यः॑। द्वाद॑शकपाल॒ इति॒ द्वाद॑शऽकपालः। मि॒त्रावरु॑णाभ्याम्। आनु॑ष्टुभाभ्याम्। आनु॑स्तुभाभ्या॒मित्यानु॑ऽस्तुभाभ्याम्। ए॒क॒वि॒ꣳशाभ्या॒मित्ये॑कवि॒ꣳशाभ्या॑म्। वै॒रा॒जाभ्या॑म्। प॒य॒स्या᳕। बृह॒स्पत॑ये। पाङ्क्ता॑य। त्रि॒ण॒वाय॑। त्रि॒न॒वायेति॑ त्रिऽन॒वाय॑। शा॒क्व॒राय॑। च॒रुः। स॒वि॒त्रे। औष्णि॑हाय। त्र॒य॒स्त्रिं॒शाये॑ति त्रयःऽत्रि॒ꣳशाय॑। रै॒व॒ताय॑। द्वाद॑शकपाल इति॒ द्वाद॑शऽकपालः। प्रा॒जा॒प॒त्य इति॑ प्राजाऽप॒त्यः। च॒रुः। अदि॑त्यै। विष्णु॑पत्न्या॒ इति॒ विष्णु॑ऽपत्न्यै। च॒रुः। अ॒ग्नये॑। वै॒श्वा॒न॒राय॑। द्वाद॑शकपाल॒ इति॒ द्वाद॑शऽकपालः। अनु॑मत्या॒ इत्यनु॑ऽमत्यै। अ॒ष्टाक॑पाल इत्य॒ष्टाऽक॑पालः ॥६० ॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्नये गायत्राय त्रिवृते राथन्तरायाष्टाकपालऽइन्द्राय त्रैष्टुभाय पञ्चदशाय बर्हतायैकादशकपालो विश्वेभ्यो देवेभ्यो जागतेभ्यः सप्तदशेभ्यो वैरूपेभ्यो द्वादशदपालो मित्रावरुणाभ्यामानुष्टुभाभ्यामेकविँशाभ्याँ वैराजाभ्याम्पयस्या बृहस्पतये पाङ्क्ताय त्रिणवाय शाक्वराय चरुः सवित्रऽऔष्णिहाय त्रयस्त्रिँशाय रैवताय द्वादशकपालः प्राजापत्यश्चरुरदित्यै विष्णुपत्न्यै चरुरग्नये वैश्वानराय द्वादशकपालो नुमत्या अष्टाकपालः ॥
स्वर रहित पद पाठ
अग्नये। गायत्राय। त्रिवृत इति त्रिऽवृते। राथन्तरायेति राथम्ऽतराय। अष्टाकपाल इत्यष्टाऽकपालः। इन्द्राय। त्रैष्टुभाय। त्रैऽस्तुभायेति त्रैऽस्तुभाय। पञ्चदशायेति पञ्चऽदशाय। बार्हताय। एकादशकपाल इत्येकादशऽकपालः। विश्वेभ्यः। देवेभ्यः। जागतेभ्यः। सप्तदशेभ्य इति सप्तऽदशेभ्यः। वैरूपैभ्यः। द्वादशकपाल इति द्वादशऽकपालः। मित्रावरुणाभ्याम्। आनुष्टुभाभ्याम्। आनुस्तुभाभ्यामित्यानुऽस्तुभाभ्याम्। एकविꣳशाभ्यामित्येकविꣳशाभ्याम्। वैराजाभ्याम्। पयस्या। बृहस्पतये। पाङ्क्ताय। त्रिणवाय। त्रिनवायेति त्रिऽनवाय। शाक्वराय। चरुः। सवित्रे। औष्णिहाय। त्रयस्त्रिंशायेति त्रयःऽत्रिꣳशाय। रैवताय। द्वादशकपाल इति द्वादशऽकपालः। प्राजापत्य इति प्राजाऽपत्यः। चरुः। अदित्यै। विष्णुपत्न्या इति विष्णुऽपत्न्यै। चरुः। अग्नये। वैश्वानराय। द्वादशकपाल इति द्वादशऽकपालः। अनुमत्या इत्यनुऽमत्यै। अष्टाकपाल इत्यष्टाऽकपालः॥६०॥
विषय - कोणती वा कशाप्रकारची माणसें कार्यसिद्धी करू शकतात, -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे मनुष्यांनो, तुम्ही हे केले पाहिजे की (त्रिवृते) सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांनी संयुक्त (राथन्तराय) रथ अर्थात् जलयानांद्वारे समुद्र आदीला तरून पार जाणार्‍या (गायत्राय) गायत्री छंदात सांगितलेल्या (अग्नेय) अग्नीसाठी (अष्टाकपालः) आठ खापरात शिजवलेला पाक (पुरोडाश - यथार्त एवं यज्ञशेष प्रसाद या रूपात देण्यात येणारा विशेष पदार्थ) (तयार करा) (पञ्चदशाय) पंधरा प्रकारच्या (त्रैष्टुभाय) त्रिष्टुप् छंदात सांगितलेल्या (बार्हताय) मोठ्यांशी संबंध ठेवणार्‍या (इन्द्राय) ऐश्‍वर्यासाठी (एकदशकपालः) अकरा खापरात (मातीचे पात्र) संस्कारित पाक (तयार करा) (विश्वेभ्यो) सर्व (जागतेभ्यः) जगती छंदात सांगितलेल्या (सप्तदशेभ्यः) सत्रहव्या (वैरूपेभ्यः) विविध व्यक्तिमत्वाच्या (देवेभ्यः) दिव्य गुणवान मनुष्यासाठी (द्वादशकपालः) बारा खापरात पाक (तयार करा) (आनुष्टुभाभ्याम्) अनुष्टुप् छंदात प्रकाशित केलेल्या (एकविंशाभ्याम्) एकविसाव्या आणि (वैराजाभ्याम्) विराट छंदात व्यक्त केलेल्या (मित्रावरूणाभ्याम्) प्राण आणि उदान यांकरिता (विशिष्ट पाक तयार करा) (पयस्या) जलक्रियामधे कुशल विद्वान आणि (बृहस्पतेः) मोठ्यांचे रक्षक असलेल्या (पाङ्क्ताय) पंक्तीमधे (भोजनासाठी) बसलेल्यासाठी विशिष्ट पाक ना भोज्य पदार्थ तयार करा) (त्रिणवाय) कर्म, ज्ञान आणि उपासना या तीन विधाने निपुण झालेल्या (शाक्वराय) शक्तीवानासाठी (चरूः) विशेष पात्रात (पातेले, तपेली, गुंड आदी पात्रात शिजवलेला पाक तयार करा) (औष्णिहाय) उष्णिक्) छंदात सांगितलेल्या (त्रयत्रिंशाय) तेहतिसाव्या प्रकारासाठी (रैवताय) धनासंबंधी (सवित्रे) ऐश्‍वर्योत्पादकासाठी (द्वादशकपालः) बारा खापरात शिजवलेला पाक (तयार करा) (प्राजापत्यः) प्रजापतिदेवतासाठी (चरूः) पातेल्यात शिजवलेले अन्न आणि (आदित्यै) अखंडित (विष्णुपत्न्यै) विष्णु) अर्थात व्यापक ईश्‍वराद्वारे रक्षित अंतरिक्षासाठी (चरूः) पातेल्यातील पाक आणि (वैश्वानराय) सर्व मनुष्यांसाठी विशेष उपयोगी (अग्नेय) विद्युतरूप अग्नीसाठी (द्वादशकपालः) बारा खापरात पाककृत पाक, पक्वान्न आणि (अनुमत्यै) सांगितलेल्या विचाराला अनुसरून वागणार्‍या मनुष्यासाठी (अष्टाकपालः) आठ खापरात सिद्ध केलेला पाक, पक्वान्न वा पुरोडाश, हे मनुष्यांनो, तुम्ही तयार करा. ॥60॥
भावार्थ - भावार्थ - जे लोक (वैज्ञानिक वा तंत्रज्ञ अग्नी आदी (जल, वायू, विद्युत आदी) ऊर्जा प्रयुक्त करून आठ प्रकारचे (अथवा बारा प्रकारचे यंत्र) निर्माण करतील, त्यानी निर्मित अशा वाहन, यंत्र आदीने अनेक कार्य पूर्ण करू शकतात. ॥60।
टिप्पणी -
या अध्यायात अग्नी, विद्वान, घर, प्राण, अपान, अध्यापक, उपदेशक, वाणी, घोडा, विद्वान, प्रशस्त पदार्थ, घर, द्वार, रात्र, दिन, शिल्पी, शोभा, शस्त्र, अस्त्र, सेना, ज्ञानीजनांची रक्षा, सृष्टीपासून उपकार-ग्रहण, विघ्ननिवारण, शत्रुपराजय, आपल्या सैन्याचे संगठन व रक्षा, तसेच पशूंचे गुण आणि यज्ञाविषयी निरूपण, हे विषय सांगितलेले आहेत. त्यामुळे या अध्यायात सांगितलेल्या अर्थाची संगती मागील 28 व्या अध्यायात सांगितलेल्या अर्थाशी आहे. हे लक्षात घेतले पाहिजे ॥ ^यजुर्वेद (महर्षीदयानंदकृत-हिन्दी भाष्याचा) मराठी भाष्यानुवाद 29 वा अध्याय समाप्त
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal