अथर्ववेद - काण्ड 9/ सूक्त 4/ मन्त्र 3
पुमा॑न॒न्तर्वा॒न्त्स्थवि॑रः॒ पय॑स्वा॒न्वसोः॒ कब॑न्धमृष॒भो बि॑भर्ति। तमिन्द्रा॑य प॒थिभि॑र्देव॒यानै॑र्हु॒तम॒ग्निर्व॑हतु जा॒तवे॑दाः ॥
स्वर सहित पद पाठपुमा॑न् । अ॒न्त:ऽवा॑न् । स्थवि॑र: । पय॑स्वान् । वसो॑: । कब॑न्धम् । ऋ॒ष॒भ: । बि॒भ॒र्ति॒ । तम् । इन्द्रा॑य । प॒थिऽभि॑: । दे॒व॒ऽयानै॑: । हु॒तम् । अ॒ग्नि: । व॒ह॒तु॒ । जा॒तऽवे॑दा: ॥४.३॥
स्वर रहित मन्त्र
पुमानन्तर्वान्त्स्थविरः पयस्वान्वसोः कबन्धमृषभो बिभर्ति। तमिन्द्राय पथिभिर्देवयानैर्हुतमग्निर्वहतु जातवेदाः ॥
स्वर रहित पद पाठपुमान् । अन्त:ऽवान् । स्थविर: । पयस्वान् । वसो: । कबन्धम् । ऋषभ: । बिभर्ति । तम् । इन्द्राय । पथिऽभि: । देवऽयानै: । हुतम् । अग्नि: । वहतु । जातऽवेदा: ॥४.३॥
अथर्ववेद - काण्ड » 9; सूक्त » 4; मन्त्र » 3
भाषार्थ -
(पुमान्) शक्ति में बढ़ा हुआ, (अन्तर्वान्) सबके भीतर व्याप्त, (स्थविरः) कालवृद्ध, (पयस्वान्) दुग्धादि पदार्थों का स्वामी, (ऋषभः) सर्वश्रेष्ठ परमेश्वर, (वसोः) वास सम्बन्धी (कबन्धम्) मेघ का (विभर्ति) भरण-पोषण करता है। (देवयानैः पथिभिः) देवयान मार्गों द्वारा (इन्द्राय) इन्द्रियों के स्वामी जीवात्मा के लिये (हुतम्) समर्पित हुए। (तम्) उस परमेश्वर को, (जातवेदाः अग्निः) वेदानुसार उत्पन्न ज्ञानाग्नि (वहतु) प्राप्त करती हैं। अथवा प्रज्ञानरूपी ज्ञानाग्निः उसे प्राप्त करती है। वह प्रापणे
टिप्पणी -
[पुमान्= पुंस अभिवर्द्धने (चुरादिः)। कबन्धम्= "मेघम्, कबनमुदकं भवति, तदस्मिन् धीयते" (निरु० १०।१।४)। हुतम्= परमेश्वर जीवात्मा की उन्नति के लिये, उसके प्रति अपने-आप को समर्पित किए हुए है। (देव यानैः पथिभिः) देवजन जिन मार्गों के अनुसार जीवन व्यतीत करते हैं, उन मार्गों में चलाने वाले जीवात्मा के लिये परमेश्वर अपने-आप को समर्पित कर देता है]