सपदार्थान्वयः - हे मनुष्य! यथा प्रचेता:याः प्रकृष्ट विज्ञान:, येन प्रकृष्टतया चेतन्ति=संजानन्ति सः इन्द्रघोषः इन्द्रस्य=परमेश्वरस्य वेदाख्याया विद्युतो वा घोषो=विविधशब्दार्थसम्बन्धो यस्य सः विश्वकर्मा विश्वानि=सर्वाणि कर्माणि यस्य सः विद्वान् अहं, यज्ञात् अध्ययनाध्यापनाद् होमलक्षणाद् वा इदम्=अन्तःस्थमुदकंतप्तं धर्मेणाध्ययनाध्यापनश्रमेण वा सन्तप्तं, बहिर्धा वर्तमानं शीतलं वाः=उदकं बाह्यमुदकं च निःसृजामि नितरां सम्पद्ये, प्रक्षिपामि वा तथा-- या वसुभिः अग्न्यादिभिः कृतचतुर्विंशतिवर्षब्रह्मचर्यैर्वा सह वर्तमाना इन्द्रघोष: इन्द्रस्य=परमेश्वरस्य वेदवाण्या विद्युतो वा घोषो=विविध शब्दार्थसम्बन्धो यस्याः सा वाग् वागस्ति [त्वा]=तां पुरात्पूर्वस्माद्रक्षामि तथा भवानपि पातु रक्षतु । या रुद्रैः प्राणैः कृतचतुश्चत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्यैः सह वा सह वर्तनाना, प्रचेताः प्रकृष्टविज्ञाना, यथा प्रकृष्टतया चेतन्ति=संजानन्ति सा वागस्ति [त्वा]=तां पश्चात् पश्चिमदेशात् पालयामि तथा भवानपि पातु पालयतु । या पितृभिः ज्ञानिभिर्ऋतुभिर्वा सह वर्तमाना मनोवजवा मनोवज्जवो=वेगो यस्याः सा वागस्ति [त्वा] तां दक्षिणतः दक्षिणदेशाद् अवामि, तथा भवानपि पातु रक्षतु। या आदित्यैः संवत्सरस्य मासैः, कृताष्टाचत्वारिंशद्ब्रह्मचर्यैर्वा सह वर्तमाना [विश्वकर्मा] विश्वानि सर्वाणि कर्माणि यस्याः सा वाक् वागस्ति [त्वा] तामुत्तरतः उत्तरस्माद् देशाद्रक्षामि, तथा भवानपि पातु रक्षतु ।। ५ । ११ ।। [हे मनुष्य! यथा........अहं यज्ञादिदमन्तःस्थमुदकं.......निःसृजामि, तथा या वसुभिः, रुद्रैः, पितृभिः, आदित्यैः सह वर्तमाना वागस्ति [त्वा] तां........रक्षामि, तथा भवानपि पातु]

पदार्थः -
(इन्द्रघोषः) इन्द्रस्य=परमेश्वरस्य, वेदाख्याया विद्युतो वा घोषो=विविधशब्दार्थसंबन्धो यस्य यस्या वा, ससा वा वाक्। घोष इति वाङ्नामसु पठितम् ॥ निघं० १। ११ ॥ (त्वा) त्वाम् तां वाचं वा (वसुभिः) अग्न्यादिभिः कृतचतुर्विंशतिवर्ष- ब्रह्मचर्य्यैर्वा सह वर्त्तमाना (पुरस्तात्) पूर्वस्मात् (पातु) रक्षतु (प्रचेताः) या प्रकृष्टविज्ञाना, यथा प्रकृष्टतया चेतन्ति=संजानन्ति सा (त्वा) त्वाम् तां वा (रुद्रैः) या प्राणैः कृतचतुश्चत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्यैः सह वा वर्त्तते, स सावा (पश्चात्) पश्चिमदेशात् (पातु) पालयतु (मनोजवाः) मनोवज्जवो=वेगो यस्य यस्याः ससा वा (त्वा) त्वां तां वा (पितृभिः) ज्ञानिभिर्ऋतुभिर्वा। ते वा एत ऋतवः ॥ शत० २। १। ३। २ ॥ अनेन पितृशब्दादृतवोऽपि गृह्यन्ते। पितर इति पदनामसु पठितम् ॥ निघं० ५ । ५ ॥ अनेन ज्ञानवन्तो मनुष्या गृह्यन्ते (दक्षिणतः) दक्षिणदेशात् (पातु) रक्षतु (विश्वकर्मा) विश्वानि=सर्वाणि कर्माणि यस्या यस्य वा सा वाक्, स विद्वान् वा (त्वा) त्वां तां वा (आदित्यैः) संवत्सरस्य मासैः कृताष्टाचत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्यैः सह वा वर्त्तमाना (उत्तरतः) उत्तरस्माद्देशात् (पातु) (इदम्) अन्तःस्थमुदकम्। इदमित्युदकनामसु पठितम्। निघं० १। १२॥ (अहम्) (तप्तं) धर्मेणाध्ययनाध्यापनश्रमेण वा संतप्तम् (वाः) बाह्यमुदकम्। वा इत्युदकनामसु पठितम् ॥ निघं० १ । १२॥ (बहिर्धा) या बहिर्बाह्यदेशे धरति शब्दान् सा (यज्ञात्) अध्ययनाध्यापनाद्धोमलक्षणाद्वा (निः) नितराम् (सृजामि) संपद्ये प्रक्षिपामि वा॥ अयं मंत्रः शत० ३।५।२।४-८ व्याख्यातः॥ ११ ॥

भावार्थः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः।। मनुष्यैर्वसुरुद्रादित्यपितृभिः सेवितां यज्ञाधिकृतां वाचमुदकं च विद्यया सत्क्रियया सह सेवित्वा शुद्धं निर्मलं च सततं भावनीयम् ।। ५ । ११ ।।

विशेषः - गोतमः। वाक्=वाणी विद्वांश्च । निचृद्ब्राह्मी त्रिष्टुप्। धैवतः ॥