यजुर्वेद - अध्याय 5/ मन्त्र 25
ऋषिः - औतथ्यो दीर्घतमा ऋषिः
देवता - यज्ञो देवता
छन्दः - ब्राह्मी बृहती,आर्षी पङ्क्ति,
स्वरः - मध्यमः, पञ्चमः
6
र॒क्षो॒हणो॑ वो बलग॒हनः॒ प्रोक्षा॑मि वैष्ण॒वान् र॑क्षो॒हणो॑ वो बलग॒हनोऽव॑नयामि वैष्ण॒वान् र॑क्षो॒हणो॑ वो बलग॒हनोऽव॑स्तृणामि वैष्ण॒वान् र॑क्षो॒हणौ॑ वां बलग॒हना॒ऽउप॑दधामि वैष्ण॒वी र॑क्षो॒हणौ॑ वां बलग॒हनौ॒ पर्यू॑हामि वैष्ण॒वी वै॑ष्ण॒वम॑सि वैष्ण॒वा स्थ॑॥२५॥
स्वर सहित पद पाठर॒क्षो॒हणः॑। र॒क्षो॒हन॒ इति॑ रक्षः॒ऽहनः॑। वः॒। ब॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ बलग॒ऽहनः॑। प्र। उ॒क्षा॒मि॒। वै॒ष्ण॒वान्। र॒क्षो॒हणः॑। र॒क्षो॒हन॒ इति॑ रक्षः॒ऽहनः॑। वः॒। ब॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ बलग॒ऽहनः॑। अव॑। न॒या॒मि॒। वै॒ष्ण॒वान्। र॒क्षो॒हणः॑। र॒क्षो॒हन॒ इति॑ रक्षः॒ऽहनः॑। वः॒। ब॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ बलग॒ऽहनः॑। अव॑। स्तृ॒णा॒मि॒। वै॒ष्ण॒वान्। र॒क्षो॒हणौ॑। र॒क्षो॒हना॒विति॑ रक्षः॒ऽहनौ॑। वा॒म्। ब॒ल॒ग॒हना॒विति॑ बलग॒ऽहनौ॑। उप॑। द॒धा॒मि॒। वै॒ष्ण॒वीऽइति॑ वैष्ण॒वी। र॒क्षो॒हणौ॑। र॒क्षो॒हना॒विति॑ रक्षः॒ऽहनौ॑। वा॒म्। ब॒ल॒ग॒हना॒विति॑ बलग॒ऽहनौ॑। परि॑। ऊ॒हा॒मि॒। वैष्ण॒वीऽइति॑ वैष्ण॒वी। वै॒ष्ण॒वम्। अ॒सि॒। वै॒ष्ण॒वाः। स्थः॒। ॥२५॥
स्वर रहित मन्त्र
रक्षोहणो वो वलगहनः प्रोक्षामि वैष्णवान्रक्षोहणो वो वलगहनोवनयामि वैष्णवान्रक्षोहणो वो वलगहनोवस्तृणामि वैष्णवान्रक्षोहणौ वाँवलगहनाऽउप दधामि वैष्णवी रक्षोहणौ वाँवलगहनौ पर्यूहामि वैष्णवी वैष्णवमसि वैष्णवा स्थ ॥
स्वर रहित पद पाठ
रक्षोहणः। रक्षोहन इति रक्षःऽहनः। वः। बलगहन इति बलगऽहनः। प्र। उक्षामि। वैष्णवान्। रक्षोहणः। रक्षोहन इति रक्षःऽहनः। वः। बलगहन इति बलगऽहनः। अव। नयामि। वैष्णवान्। रक्षोहणः। रक्षोहन इति रक्षःऽहनः। वः। बलगहन इति बलगऽहनः। अव। स्तृणामि। वैष्णवान्। रक्षोहणौ। रक्षोहनाविति रक्षःऽहनौ। वाम्। बलगहनाविति बलगऽहनौ। उप। दधामि। वैष्णवीऽइति वैष्णवी। रक्षोहणौ। रक्षोहनाविति रक्षःऽहनौ। वाम्। बलगहनाविति बलगऽहनौ। परि। ऊहामि। वैष्णवीऽइति वैष्णवी। वैष्णवम्। असि। वैष्णवाः। स्थः।॥२५॥
विषयः - यजमानः सभाद्यध्यक्षादयो यज्ञानुष्ठातृन्मनुष्यान् यज्ञसामग्रीं ग्राहयेयुरित्युपदिश्यते॥
सपदार्थान्वयः - हे सभाध्यक्षादयो मनुष्याः! यूयं यथा रक्षोहणः यथा यूयं ये रक्षांसि=दुःखानि हथ तथा स्थ, तथा बलगहनः यथा यो बलानि गाहते तथाभूतः अहं वः=युष्मान् सत्कृत्यैतान् दुष्टान् युद्धे शस्त्रैः प्र-उक्षामि प्रकृष्टं सिञ्चामि। यथा रक्षोहणः यथा यूयं रक्षांसि=दुष्टान् दस्य्वादीन् हथ तथा यूयं नो दुःखानि हथ, तथा बलगहनः यथा यो बलानि= शत्रुसैन्यानि गाहते तथा अहं वः=युष्मान् [वैष्णवान्] विष्णुः=यज्ञो देवता येषां तान् सुखैः सम्मान्यैतानवनयामि प्राप्नोमि प्रापयामि वा। यथा रक्षोहणः यथा यूयं रक्षांसि=शत्रून् हथ तथा तान् वैष्णवान् विष्णो:=यज्ञस्येमान् वः=युष्मानेताँश्च एतान् वीरान् वा अवस्तृणीथ तथा बलगहनः यथाहं बलानि=स्वसैन्यानि गाहे तथा व्यूहशिक्षया विलोडयत अहमेवैतान् [वैष्णवान्] यज्ञानुष्ठातृन् अवस्तृणामि आच्छादयामि। यथा रक्षोहणौ यथा रक्षसां हन्तारौ प्रजासभाद्यध्यक्षौ तथा, बलगहनौ यथा युवां बलानि गाहेथे तथाऽहं यज्ञस्वामि-सम्पादकौ वाम् उभौ उपधत्तस्तथैवाहमेतानुपदधामि समीपं धरामि। यथा रक्षोहणौ यथा रक्षसां=शत्रूणां हन्तारौ भवथस्तथा बलगहनौ यथा युवां बलानि गाहेथे तथा वाम् उभौया वैष्णवी विष्णोरियं (क्रिया) क्रियाऽस्ति तथा पर्यूहतस्तथैवाहमेतां पर्यूहामि सर्वतस्तर्केण निश्चिनोमि। यद् वैष्णवं विष्णोरिदं विज्ञानंज्ञानं [वैष्णवी] विष्णोः=समग्रविद्याव्यापकस्येयं रीतिस्तां यूयं सर्वत ऊहथ तदहमपि पर्यूहामि सर्वतस्तर्केण निश्चिनोमि। यथा यूयं वैष्णवाः विष्णोः=व्यापकस्येम उपासका: स्थ भवत तथा वयमपि भवेम ॥ ५ । २५ ।। [हे सभाध्यक्षादयो मनुष्याः! यूयं यथा रक्षोहणः स्थ, तथा बलगहनोऽहं वः=युष्मान् सत्कृत्यैतान् दुष्टान् युद्धे शस्त्रैः प्रोक्षामि, यथा यूयं वैष्णवा स्थ तथा वयमपि भवेम]
पदार्थः -
(रक्षोहणः) यथा यूयं ये रक्षांसि=दुःखानि हथ तथा (व:) युष्मानेताँश्च (बलगहनः) यथा यो बलानि गाहते तथा भूतोऽहम् (प्र) प्रकृष्टार्थे ( उक्षामि) सिञ्चामि (वैष्णवान्) विष्णुर्यज्ञो देवता येषां तान् (रक्षोहणः) यथा यूयं रक्षांसि=दुष्टान् दस्य्वादीन् हथ तथा तान् (वः) युष्मानेतान्वा (बलगहनः) यथा यो बलानि=शत्रुसैन्यानि गाहते तथाऽहम् (अव) विनिग्रहार्थे (नयामि) प्राप्नोमि प्रापयामि वा (वैष्णवान्) विष्णोर्यज्ञस्येमान् (रक्षोहणः) यथा यूयं रक्षांसि=शत्रून् हथ तथाऽहं तान् (वः) युष्मानेतान्वीरान्वा (बलगहनः) यथाऽहं बलानि=स्वसैन्यानि गाहे तथा व्यूहशिक्षया विलोडयत (अव) विनिग्रहे (स्तृणामि) आच्छादयामि (वैष्णवान्) यज्ञानुष्ठातृन् (रक्षोहणौ) यथा रक्षसां हन्तारौ प्रजासभाद्यध्यक्षौ तथाऽहम् (वाम्) उभौ (बलगहनौ) यथा युवां बलानि गाहेथे तथाऽहम् (उप) समीप्ये (दधामि) धरामि (वैष्णवी) विष्णोरियं क्रिया (रक्षोहणौ) यथा रक्षसां=शत्रूणां हन्तारौ भवथस्तथाऽहम् (वाम्) उभौ (बलगहनौ) यथा युवां बलानि गाहेथे तथाऽहम् (परि) सर्वतः (ऊहामि) तर्केण निश्चनोमि (वैष्णवी) विष्णोः=समग्रविद्याव्यापकस्येयं रीतिस्ताम् (वैष्णवम्) विष्णोरिदं विज्ञानम् (असि) अस्ति (वैष्णवाः) विष्णोर्व्यापकस्येम उपासका: (स्थ) भवत ॥ अयं मंत्रः श० ३। ५। ४ । १८-२४ व्याख्यातः ॥ २५ ।।
भावार्थः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारौ॥ मनुष्यैः परमेश्वरोपासनायुक्तव्यवहाराभ्यां पूर्णं शरीरात्मबलं सम्पाद्य, यज्ञेन प्रजापालनं, शत्रून् विजित्य सार्वभौमराज्यं च प्रशासनीयम् ॥ ५ । २५ ।।
विशेषः - औतथ्यो दीर्घतमाः। यज्ञः=स्पष्टम् [यज्ञ]॥ आद्यस्य ब्राह्मी बृहती। मध्यमः बलगहना उपेत्युत्तरस्यार्षी पंक्तिः। पंचमः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal