सपदार्थान्वयः - हे विष्णो=जगदीश्वर! सर्वव्यापिन् जगदीश्वर! यस्त्वं येरावती इरा:=प्रशस्तान्यन्नानि विद्यन्ते यस्यां सा धेनुमती प्रशस्ता बहवो धेनवो=वाचः पशवो वा सन्त्यस्यां सा सूयवसिनी बहूनि शोभनानि मिश्रितान्यमिश्रितानि वस्तूनि विद्यन्ते यस्यां सा [पृथिवीम्]=भूमिं=भूमिमन्तरिक्षं वा स्वाहा [वेदवाणीम्] हि-किल, वाणीं भूतम्=उत्पन्नं सकलं जगच्च मयूखैःज्ञानप्रकाशादिगुणैः अभितः सर्वतः दाधर्थ=धरसि। रोदसी प्रकाश-पृथिवी-लोक समूहौ व्यस्कभ्नाः=प्रतिबध्नासि विशेषतया प्रतिबध्नासि तस्मै [दशस्या]=दशस्याय दशा इवाचरति तस्मै, मनवे मन्यते येन ज्ञानेन तस्मै बोधाय वयमेते विद्वांसः=च सर्वं जगन्निवेदयामो निवेदयन्तीत्येकः॥ यो विष्णुः=प्राणः व्यापनशीलः प्राणः भेरावती इराः=प्रशस्तान्यन्नानि विद्यन्ते यस्यां सा धेनुमती प्रशस्ता बहवोधेनवो=वाचः पशवो वा सन्त्यस्यांसा सूयवसिनी बहूनि शोभनानि मिश्रितान्यमिश्रितानि वस्तूनि विद्यन्ते यस्यां सा भूमिर्वाग्वास्ति तां पृथिवीं भूमिमन्तरिक्षं वा स्वाहा=वागिन्द्रियं चक्षुरिन्द्रियं च मयूखै: रश्मिभिः अभितः सर्वतः दाधर्थ=धरति, रोदसी प्रकाश-पृथिवी-लोक-समूहौ व्यस्कभ्नाः=प्रतिबध्नाति विशेषं प्रतिबध्नाति तस्मै [दशस्या] दशस्याय दशा इवाचरति तस्मै मनवे=प्राणाय भूतं [हि] किल उत्पन्नं सर्वं कार्यं जगत् प्रकाशितुं समर्थं प्राणं सर्वे विजानीतेति द्वितीयः ।। ५ । १६ ।। [हे विष्णो=जगदीश्वर! यस्त्वं [पृथिवीम्]=भूमिं स्वाहा हि किल वाणीं, भूतम्=उत्पन्नं सकलं जगच्च.....अभितो दाधर्थ=धरसि, रोदसी व्यस्कभ्नाः=प्रतिबध्नासि। यो विष्णुः=प्राणो या--भूमिर्वाग्वास्ति तां--मयूखैः दाधर्थ=धरति, रोदसी व्यस्कभ्नाः=प्रतिबध्नाति]

पदार्थः -
(इरावती) इरा:=प्रशस्तान्यन्नानि विद्यन्ते यस्यां सा । अत्र प्रशंसार्थे मतुप् । इरेत्यन्नामसु पठितम्॥ निघं० २ । ७ ॥ (धेनुमती) प्रशस्ता बहवो धेनवो=वाचः पशवो वा सन्त्यस्यां सा। अत्र प्रशंसार्थे भूम्न्यर्थं च मतुप् (हि) किल (भूतम्) उत्पन्नं सर्वं जगत् (सूयवसिनी) बहूनि शोभनानि मिश्रितान्यमिश्रितानि वस्तूनि विद्यन्ते यस्यां सा (मनवे) मन्यते येन ज्ञानेन तस्मै बोधाय (दशस्या) दशा इवाचरति तस्मै ।अत्र बाहुलकादसुन् स च कित् तत आचारे क्यच्च (वि) विशेषार्थे (अस्कभ्नाः) प्रतिबध्नासि प्रतिबध्नाति वा (रोदसी) प्रकाशपृथिवीलोकसमूहौ (विष्णो) सर्वव्यापिन् जगदीश्वर! व्यापनशील: प्राणो वा (एते) विद्वांसः (दाधर्थ) धरसि धरति वा । दाधर्त्ति० ॥ अ० ७ । ४ । ६५ । अनेनायं यङ्लुगन्तो निपातितः (पृथिवीम्) भूमिमन्तरिक्षं वा। पृथिवीत्यन्तरिक्षनामसु पठितम् ॥ निघं० १। ३॥(अभितः) सर्वतः (मयूखै:) ज्ञानप्रकाशादिगुणै: रश्मिभिर्वा। मयूखा इति रश्मिनामसु पठितम् ॥ निघं० १ ॥ ५ ॥ (स्वाहा) वेदवाणीं चक्षुरिन्द्रियं वा॥अयं मंत्रः शत० ३। ५। ३। १४ व्याख्यातः ।। १६।।

भावार्थः - अत्र श्लेषालङ्कारः॥ यथा सूर्यः स्वकिरणैः स्वकान्तिभिः सर्वं भूम्यादिकं जगत् संस्तभ्याकृष्य धरति, तथैव परमेश्वरः प्राणो वा स्वसामर्थ्येन सर्वं प्राणादिकं जगत् रचित्वा, संधार्य, व्यवस्थापयति ।। ५ । १६ ।।

भावार्थ पदार्थः - व्यस्कभ्नाः=संस्तभ्याकृष्य धरति । विष्णुः परमेश्वरः प्राणो वा । मयूखैः=स्वकिरणैः स्वकान्तिभिः ।।

विशेषः - वसिष्ठः । विष्णुः=ईश्वरः सूर्यश्च ॥ स्वराडार्षी त्रिष्टुप्। धैवतः ।।