यजुर्वेद - अध्याय 17/ मन्त्र 40
ऋषिः - अप्रतिरथ ऋषिः
देवता - इन्द्रो देवता
छन्दः - विराडार्षी त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
3
इन्द्र॑ऽआसां ने॒ता बृह॒स्पति॒र्दक्षि॑णा य॒ज्ञः पु॒रऽए॑तु॒ सोमः॑। दे॒व॒से॒नाना॑मभिभञ्जती॒नां जय॑न्तीनां म॒रुतो॑ य॒न्त्वग्र॑म्॥४०॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्रः॑। आ॒सा॒म्। ने॒ता। बृह॒स्पतिः॑। दक्षि॑णा। य॒ज्ञः। पु॒रः। ए॒तु॒। सोमः॑। दे॒व॒से॒नाना॒मिति॑ देवऽसे॒नाना॑म्। अ॒भि॒भ॒ञ्ज॒ती॒नामित्य॑भिऽभञ्जती॒नाम्। जय॑न्तीनाम्। म॒रुतः॑। य॒न्तु॒। अग्र॑म् ॥४० ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रऽआसान्नेता बृहस्पतिर्दक्षिणा यज्ञः पुर एतु सोमः । देवसेनानामभिभञ्जतीनाञ्जयन्तीनाम्मरुतो यन्त्वग्रम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
इन्द्रः। आसाम्। नेता। बृहस्पतिः। दक्षिणा। यज्ञः। पुरः। एतु। सोमः। देवसेनानामिति देवऽसेनानाम्। अभिभञ्जतीनामित्यभिऽभञ्जतीनाम्। जयन्तीनाम्। मरुतः। यन्तु। अग्रम्॥४०॥
विषय - व्यूह की व्यवस्था।
भावार्थ -
( इन्द्रः ) इन्द्र, परम ऐश्वर्ययुक्त सेनापति जो शत्रु के व्यूहों को तोड़ने में समर्थ हो वह ( आसाम् ) इन सेनाओं का ( नेता ) नायक होकर पीछे से सेना को मार्ग पर चलावे | ( बृहस्पतिः ) बड़े २ अधिकारों का अध्यक्ष या बड़े २ दलों का स्वामी 'बृहस्पतिः' ( दक्षिणा ) अपनी सेना के दायें भाग में होकर चले । ( यज्ञः ) व्यूहादि में दलों को संगत या व्यवस्थित करने में कुशल पुरुष ( पुरः एतु ) आगे २ चले ( सोमः ) सेना का प्रेरक या उत्साहवर्धक पुरुष बायें और होकर चले । और ( जयन्तीनाम् ) विजय करनेवाली ( अभिभञ्जतीनाम् ) शत्रुओं के बलों, दलों और गढ़ों को तोड़ती फोड़ती हुई ( देवसेनानाम् ) विजयी पुरुषों की सेनाओं के ( अग्रम् ) अग्र भाग में ( मरुतः ) शत्रुओं को मारने में समर्थ एवं वायु के समान बलवान् शूरवीर पुरुष ( यन्तु ) चलें ।
उव्वट के मत में - इन्द्र सेनानायक हो और बृहस्पति उसका मन्त्री उसके साथ हो। यज्ञ दक्षिण में और सोम आगे हो । अथवा यज्ञ और सोम दोनों सेना के दायीं ओर आगे के भाग में हों ।
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal