सपदार्थान्वयः - हे सोम ! ऐश्वर्यप्रद अग्ने जगदीश्वर! यस्त्वं स वा मर्त्येषु मरणधर्मेषु मनुष्येषु व्रतपाः यो व्रतं =सत्यं धर्माचरणनियमं पाति=रक्षतीति सविता सर्वस्य जगत् उत्पादकः यज्ञेषु सत्कारेषूपासनादिषु अग्निहोत्रादिषु ईड्यः स्तोतुमर्हः देवः द्योतकः असि अस्ति स भवान् नः=अस्मभ्यं वसोः धनस्य दाता प्रापकः सन् वसु (धनम्) [आ-] अदात्=विज्ञानधनं ददाति समन्ताद् ददाति, स [देवः] दाता भूयः अतिशयेन बहु वसु धनम् आरास्व अभितो देहि इयत् प्राप्नुवन् संस्त्वमेतान्यस्मदर्थम् आभरअभितो भर इत्येकः।। [भौतिकाग्निः] योऽग्ने=अयमग्निः [त्वं]=स मर्त्येषु कार्येषु व्रतपाः यो व्रतं=सत्यं धर्माचरणनियमं पाति रक्षतीति सविता सर्वस्य जगतः प्रेरकः यज्ञेषु शिल्पेषु ईड्यः=अध्येषितव्यः अध्येषितुमर्हः सोमः ऐश्वर्यहेतुः देवः द्योतकः [असि]=अस्ति [त्वम्] स नः=अस्मभ्यं वसोः धनस्य दाता प्रापकः इयत् प्राप्नुवन् सन् [देवः] दाता [वसु] धनं [आअदात्] समन्ताद् ददाति, भूयः अतिशयेन बहुः सर्वकार्येष्वारास्व=आरासते समन्ताद् ददाति आभर=अभितः सुखैर्भरति पुष्णातीति द्वितीयः ।। ४ । १६ ।। [हे........अग्ने! यस्त्वं व्रतपाः, ईड्यः, सविता, देवः, असि, स भवान् नः=अस्मभ्यं........वसु [आ-] अदात्=विज्ञानधनं ददाति]

पदार्थः -
(त्वम्) स वा (अग्ने) जगदीश्वर! अग्निर्वा (व्रतपाः) यो व्रतं सत्यं धर्माचरणनियमं पाति रक्षतीति (असि) अस्ति वा । अत्र पक्षे व्यत्ययः (देवः) दाता प्रकाशको वा (आ) समन्तात् (मर्त्येषु) मरणधर्मेषु मनुष्येषु कार्येषु वा (आ) अभितः (त्वम् ) सवा (यज्ञेषु) सत्कारेषूपासनादिष्वग्निहोत्रादिषु शिल्पेषु वा (ईड्यः) स्तोतुमध्येषितुं वाऽर्हः (रास्व) देहि, ददाति वा (इयत्) प्राप्नुवन् (सोम) ऐश्वर्य्यप्रदैश्वर्य्यहेतुर्वा (आ) अभितः (भूयः) अतिशयेन बहुः (भर) भरति वा (देवः) द्योतकः (नः) अस्मभ्यम्। ( सविता) सर्वस्य जगत उत्पादकः प्रेरको वा (वसोः) धनस्य (दाता) प्रापकः (वसु) धनम् (अदात्) ददति ।। अयं मंत्रः श० ३ ।२ ।२ ।२४-२५ व्याख्यातः ॥ १६ ॥ [ईश्वरः]

भावार्थः - अत्रश्लेषालङ्कारः॥ सर्वैर्मनुष्यैःसत्यस्वरूपस्य,पूजार्हस्य, सर्वजगदुत्पादकस्य, सकलसुखप्रदातुः परमेश्वरस्यैवोपासनां कृत्वा सुखयितव्यम् । [योऽग्ने=अयमग्निः ........सर्वकार्येष्वारास्व=आरासते, आभर=अभितः सुखैर्भरति पुष्णातीति] एवं च कार्यसिद्धये भौतिकमग्निं संप्रयोज्य सर्वाणिसुखानि प्राप्तव्यानीति ।। ४ । १६ ।।

भावार्थ पदार्थः - व्रतपाः=सत्यस्वरूपः । ईड्यः=पूजार्हः। सविता=सर्वजगदुत्पादकः। देवः=सकलसुखप्रदाता ।

विशेषः - वत्सः। अग्निः=ईश्वरो भौतिकश्च ॥ भुरिगार्षी पंक्तिः ।पंचमः ।।