सपदार्थान्वयः - हे मनुष्य! यथा रुद्रः=परमेश्वरो विद्वान् वा परमेश्वरः, चतुश्चत्वारिंशद्वर्षकृतब्रह्मचर्यो विद्वान् वा वर्त्तयतु प्रवृत्तं कारयतु, यां वाणीं विद्युतं सोमम् उत्तम पदार्थसमूहं देवं परमेश्वरं विद्यायुक्तं शुद्धव्यवहारं वा, स्वस्ति=सुखं शोभनमस्ति यस्मिन् प्राप्तव्ये तत्सुखं, यस्मा इन्द्राय परमैश्वर्यप्राप्तये आवर्त्तयतु समन्तात् प्रवृत्तं कारयतु, या सोमसखा सोम:=परमेश्वरःसोमविद्याविन्मनुष्यो वा सखा=सुहृद्यस्य सः [सा] पूर्वोक्ता देवि=वाग् विद्युद् वा देदीप्यमाना देवं=विद्वांसं परमेश्वरं विद्यायुक्तं शुद्धव्यवहारं वा एति, तथैव त्वं तस्मै पुनरच्छेहि=पुनः पुनः समन्तात् सम्यग्रीत्या प्राप्नुहि पश्चात् सम्यग्रीत्या जानीहि प्राप्नुहि वा । एतद्विद्यां ग्रहीतुं त्वा=त्वां माता जननी अनुमन्यताम् अन्यभावेन विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, पिता जनकः अनुमन्यतां पुनः विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, सगर्भ्यः समानश्चासौ गर्भः सगर्भस्तस्मिन् भवः भ्राता बन्धुः अनुमन्यतां पश्चाद् विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, सयूथ्यः समानश्चासौ यूथः=समूहस्तस्मिन् भवः सखा मित्र: अनुमन्यताम् अनुकूलं विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, त्वं च त्वा=एतां पुनः पुनः पुरुषार्थेनैहि=प्राप्नुहि, समन्तात् प्राप्नुहि (प्राप्नोति वा) ।। ४ । २०।। [एतद्विद्यां ग्रहीतुं त्वा=त्वां माता, पिता, सगर्भ्यो भ्राता, सयूथ्यः सखाऽनुमन्यताम् त्वं च त्वा=एतां पुनः पुनः पुरुषार्थेनैहि]

पदार्थः -
(अनु) अन्यभावे (त्वा) त्वाम् (माता) जननी (मन्यताम् ) विज्ञापयतु स्वीकुरुताम् (अनु) पुनरर्थे (पिता) जनकः (अनु) पश्चादर्थे । अन्विति सादृश्यापरभावम् ॥ निरु० १ ।३ ॥ (भ्राता) बन्धुः (सगर्भ्यः) समानश्वासौ गर्भ: सगर्भस्तस्मिन्भवः । अत्र सगर्भसयूथसनुताद्यन् ॥ अ० ॥ ४ ॥ ४ । ११४ ।। इति सूत्रेणभवार्थे यन्प्रत्यय: (अनु) आनुकूल्ये (सखा) मित्र: (सयूथ्यः) समानश्चासौ यूथः समूहस्तस्मिन् भवः । पूर्वसूत्रेणास्य सिद्धि: (सा) पूर्वोक्ता (देवि) देदीप्यमाना (देवम्) परमेश्वरं विद्यायुक्तं शुद्धव्यवहारं वा (अच्छ) सम्यग्रीत्या (इहि) जानीहि प्राप्नुहि वा (इन्द्राय) परमैश्चर्य्यप्राप्तये (सोमम्) उत्तमपदार्थसमूहम् (रुद्रः) परमेश्वरः। चतुश्चत्वारिंशद्वर्षकृतब्रह्मचर्यो विद्वान् वा (त्वा) ताम् (आ) समन्तात् (वर्त्तयतु) प्रवृत्तं कारयतु (स्वस्ति) शोभनमस्ति यस्मिन् प्राप्तव्ये तत्सुखम् । स्वस्तीति पदनामसु पठितम् ॥ निघं. ५ । ५ ॥ (सोमसखा) सोमः=परमेश्वरः सोमविद्याविन्मनुष्यो वा सखा=सुहृद्यस्य सः (पुनः) पश्चात् (आ) समन्तात् (इहि) प्राप्नुहि प्राप्नोति वा ॥ अयं मंत्रः श० ३।२।४।२०-२१ व्याख्यातः ॥ २०॥

भावार्थः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः।। मनुष्यैः परस्परमेव वर्त्तितव्यं--यथा धर्मात्मा विदुषी माता, धर्मात्मा विद्वान् पिता, भ्राता, मित्रादयश्च सत्ये व्यवहारे प्रवर्तेरँस्तथैव पुत्रादिभिरप्यनुवर्तितव्यम् । यथा च विद्वांसो धार्मिकाः पुत्रादयो धर्मे व्यवहारे प्रवर्तेरँस्तथैव मात्रादिभिरप्यनुष्ठातव्यमित्येवं सर्वैः परस्परं वार्त्तित्वऽऽनन्दितव्यम् ॥ 4 । 20॥

भावार्थ पदार्थः - माता=धर्मात्मा विदुषी माता। पिता=धर्मात्मा विद्वान्पिता ।।

विशेषः - वत्स । वाग्विद्युतौ=वाणी विद्युच्च ॥ पूर्वार्द्धस्य साम्नी जगती । निषादः । उत्तरार्द्धस्य भुरिगार्ष्युष्णिक् । ऋषभः ।।