यजुर्वेद - अध्याय 17/ मन्त्र 8
ऋषिः - वसुयुर्ऋषिः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - आर्षी गायत्री
स्वरः - षड्जः
0
अग्ने॑ पावक रो॒चिषा॑ म॒न्द्रया॑ देव जि॒ह्वया॑। आ दे॒वान् व॑क्षि॒ यक्षि॑ च॥८॥
स्वर सहित पद पाठअग्ने॑। पा॒व॒क॒। रो॒चिषा॑। म॒न्द्रया॑। दे॒व॒। जि॒ह्वया॑। आ। दे॒वान्। व॒क्षि॒। यक्षि॑। च॒ ॥८ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्ने पावक रोचिषा मन्द्रया देव जिह्वया । आ देवान्वक्षि यक्षि च ॥
स्वर रहित पद पाठ
अग्ने। पावक। रोचिषा। मन्द्रया। देव। जिह्वया। आ। देवान्। वक्षि। यक्षि। च॥८॥
विषय - मन्द्र-जिह्वा
पदार्थ -
१. हे (अग्ने) = प्रगतिशील जीव ! पावक अपने जीवन को पवित्र करनेवाले! देव दिव्य गुणों को अपनानेवाले ! तू २. (रोचिषा) = ज्ञान की दीप्ति के साथ तथा ३. (मन्द्रया जिह्वया) = आनन्दित करनेवाली रस से परिपूर्ण जिह्वा के द्वारा ४. (देवान् आवक्षि) = दिव्य गुणों को प्राप्त करानेवाला बन, (च) = और (यक्षि) = सब प्रजाओं के साथ सङ्गतीकरणवाला हो। ५. उल्लिखित अर्थ में ये बातें स्पष्ट हैं कि [क] एक प्रचारक व नेता सबसे प्रथम अपने जीवन को 'प्रगतिशील' [अग्नि], पवित्र [पावक] व दिव्य [देव] बनाता है। [ख] इसने प्रचारकार्य में तभी प्रवृत्त होना है जब अपनी ज्ञान की दीप्ति को उज्ज्वल कर चुका हो [ रोचिषा] तथा वाणी के माधुर्य का इसने सम्पादन किया हो [मन्द्रजिह्वा] प्रचारकार्य में वाणी का माधुर्य अत्यन्त आवश्यक है। [ग] इसने ज्ञानप्रचार के द्वारा प्रजाओं में दिव्य गुणों की वृद्धि का प्रयत्न करना है। [देवान् वक्षि] तथा प्रजाओं के साथ स्वयं मेल का प्रयत्न करना है [यक्षि]। प्रजाओं के पहुँचने की आशा-प्रतीक्षा में अपनी सुदूर कुटी व आश्रम में ही शान्तभाव से नहीं बैठे रहना। यह सभी के जीवनों को उत्तम बनाने की कामनावाला सचमुच 'वसुयु' [उत्तम निवास को चाहनेवाला] प्रस्तुत मन्त्र का ऋषि है।
भावार्थ - भावार्थ - प्रभु का प्रिय वही है जो ज्ञान - दीप्त व मधुर वाणीवाला बनकर लोकहित में प्रवृत्त होता है और प्रभु के सन्देश को मधुर शब्दों में उन तक पहुँचाता है।
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal